-- Пане, пане. Ручкi-ножкi пацалую, не трэба...
     -- Хто?!
     --  Я  не  ведаю.  Ён  даслаe  мне  лiст  i  пры  iм  трыста  рублеe  з
патрабаваннем выдалiць вас,  бо вы перашкаджаеце. Там быe толькi адзiн сказ,
i там гаварылася, што  ен мае цiкавасць да панi Яноeскай, што яму карысна яе
смерць або замужаства з iм. I яшчэ там было сказана, што ен малады i моцны i
здолее e выпадку чаго заткнуць маю глотку.
     Схожасць  суддзi  з  тхаром  дапоeнiлася  раптам  яшчэ  i  смуродам.  Я
паглядзеe на  залiты  слязьмi твар  гэтай жывелы i, хоць  падазраваe, што ен
ведае  трохi больш, чым  кажа, з гiдлiвасцю адштурхнуe яго. Не мог я пэцкаць
рукi аб гэтага... Не мог. Iначай згубie бы павагу да сябе назаeжды.
     -- Вы яшчэ  адкажаце за гэта, -- кieнуe я ад дзвярэй. -- I такой агiдзе
падпадаюць пад час суда людзi! Бедныя мужыкi!
     ...Я ехаe  па дарозе праз лес i  меркаваe аб усiм,  што здарылася. Гэта
было  зараз  больш-менш  легка,  усе,  здаецца,  ставала  на месцы.  Вядома,
натхнiцель  палявання  не  Дубатоeк:  якая  яму  выгада,  ен  не  спадчыннiк
Яноeскай.  I  не  ахмiстрыня. I не няшчасная  вар'ятка e  сядзiбе Кульшаe. Я
перабраe  усiх, нават тых,  на каго  нельга было  i падумаць, бо стаe вельмi
недаверлiвы. Злачынец малады,  яму карысная або смерць Яноeскай,або  шлюб  з
ей. Значыцца, ен мае нейкае права на спадчыну.  Гэты чалавек, як  падазраваe
Свецiловiч, быe на бале e Яноeскiх, ен неяк уплываe на Кульшу.
     Толькi два чалавекi  адпавядалi eсяму гэтаму: Варона i Берман. Але чаму
Варона так па-дурному трымаe сябе са мною? Не, хутчэй за eсе гэта Берман. Ён
ведае  гiсторыю, ен мог  натхняць  нейкiх бандзюкоe  на гэта.  Трэба  толькi
даведацца, якая яму карысць ад смерцi Яноeскай.
     Але хто такiя Малы Чалавек  i Блакiтная  Жанчына  Балотных Ялiн? Галава
мая круцiлася, i eвесь час стаяла  e ей тое самае слова. "Рука..." "Рука..."
Чаму рука? Вось-вось  прыпомню... Не,  зноe адляцела. Ат, цемная  душа... Ну
што ж, трэба шукаць дрыкгантаe i eвесь гэты маскарад. I хутчэй.


        Раздзел пятнаццаты

     У той вечар з'явieся Рыгор, увесь перапэцканы брудам, потны i стомлены.
Пахмура сядзеe на пяньку перад палацам.
     --  Схованка  e лесе, -- буркнуe  нарэшце.  -- Сення я  даведаeся,  што
акрамя той сцежкi, дзе я тады вартаваe, есць другая, з поeдня. Толькi яна на
локаць пад  тванню. Я зайшоe у  самую пушчу, але тут нарваeся на непраходную
межытоку.  I не адшукаe слядоe праз яе... Разы два  ледзь не eтапieся. Залез
на верхавiну  самай вялiкай  хвоi  i бачыe  на тым баку  вялiзную галявiну i
сярод хмызоe i дрэe страху нейкай вялiкай будынiны. I дымок.  I адзiн  раз у
тым баку загiгатаe конь.
     -- Трэба будзе пайсцi туды, -- заeважыe я.
     --  Не,  толькi  без  глупстваe.  Там будуць мае  людзi.  I  няхай  пан
прабачыць, але калi  мы  спаймаем  гэтых паршыeцаe,  мы зробiм з  iмi  як  з
канакрадамi.
     Твар яго з-пад доeгiх касмылеe глядзеe на мяне з нядобрай усмешкаю:
     -- Мужыкi церпяць, мужыкi даруюць, мужыкi  e нас святыя. Але  тут я сам
патрабую,  каб  з  гэтымi... як  з канакрадамi: прыбiць асiнавымi цвiкамi да
зямлi рукi i ногi, а пасля такi  самы кол, толькi большы, -- у заднi праход,
да самага нутра. I ад хат iхнiх нават жарынкi не  пакiну, усе пушчу попелам,
каб  духу нават... каб духу iхняга  смярдзючага не  засталося.  -- Падумаe i
дадаe: -- I ты сцеражыся. Можа, i e тваей душы калiсьцi панскi дух  зашыбуе.
Тады i з табою так... пане.
     -- Дурань  ты,  Рыгор, -- холадна працадзie  я.  --  Свецiловiч таксама
панам быe, а eсе свае  кароткае жыцце  вас, елупняe,  ад  прагнай шляхты  ды
пыхатых  суддзяe  абараняe.  Чуe,  як  над iм  лямантавалi?  I  я  магу  так
загiнуць... за вас. Маeчаe бы лепей, калi Бог розуму пазбавie.
     Рыгор крыва пасмiхнуeся, пасля дастаe аднекуль са свiткi канверт,  такi
скамечаны, быццам яго з ваeчынай зяпы выцягнулi.
     -- Добра, не  крыeдуй...  Вось табе  лiст.  У Свецiловiча  тры  днi  як
ляжыць, бо так  на  канверце...  I  паштар  казаe, што  сення  занес табе да
Балотных Ялiн яшчэ i другi. Бывай, заeтра прыйду.
     Я на  месцы  раздзер  канверт.  Лiст быe  ад вядомага  знаeцы  мясцовай
генеалогii з губернi, да якога я  пiсаe. I e iм быe  адказ на  адно з  самых
важлiвых  пытанняe: "Шматпаважаны гасудар мой,  пан Беларэцкi.  Дасылаю  вам
звесткi  пра  чалавека, якiм  вы  цiкавiцеся.  Нiдзе  e  генеалагiчных  маiх
спiсках, як i e аксамiтных кнiгах, пра даeнасць роду Берманаe-Гацэвiчаe я не
знайшоe. Але e  адным  старым акце  я  натрапie  на звестку,  не пазбаeленую
цiкавасцi.  Выяeляецца,  што  e  1750 годзе  e справе  вядомага  вальнадумца
Нямiрыча  есць звестка пра  нейкага  Бермана-Гацэвiча,  якi  быe за ганебныя
eчынкi вырачаны на банiцыю --  выгнанне за межы былога каралеeства польскага
i  пазбаeлены  шляхецкiх  правоe.  Гэты  Берман  быe  зводным  братам  Яраша
Яноeскага,  што насie  мянушку "Схiзмат". Вы павiнны ведаць, што  са  зменаю
eлады старыя  выракi пазбаeлены чыннасцi, i Берман,  калi гэта нашчадак таго
Бермана,  можа  прэтэндаваць на  прозвiшча "Яноeскi",  калi  галоeная галiна
гэтага сямейства згасне. Прымiце запэeненне..." i г.д.
     Я  стаяe як аслупянелы  i eсе  перачытваe  радкi лiста, хоць ужо  моцна
сцямнела i лiтары расплывалiся перад маiмi вачыма.
     -- Ч-чорт!..  Усе  ясна. Берман,  наследнiк Яноeскай, агiдны мярзотнiк,
адмысловы нягоднiк.
     I раптам мне цюкнула e галаву:
     -- Рука... адкуль рука. Ага! У Малога Чалавека, калi ен глядзеe на мяне
праз акно, была рука, як у Бермана, такiя самыя доeгiя нялюдскiя пальцы.
     I  я кiнуeся  e палац. Па дарозе зайшоe да сваей спальнi, але лiста там
не  было.  Ахмiстрыня  казала,  што  лiст быe тут, павiнен быe быць тут. Яна
вiнавата  квахтала перада мною: яна  наогул  стала  пасля той ночы e  архiве
вельмi лiслiвай i мяккай.
     --  Не, пан, я не ведаю, дзе лiст. Не, на iм  не было паштовага кляйма.
Не, хутчэй за eсе лiст даслалi з  яноeскага наваколля, а  можа, з павятовага
мястэчка. Не,  тут  не было нiкога...  Вось  хiба  толькi  пан  Берман,  якi
заходзie сюды, думаючы, што пан дома.
     Я не слухаe яе  далей. Вочы мае прабеглi па бюро, дзе ляжалi раскiданыя
паперы, у  якiх, вiдаць, капалiся.  Пасля  гэтага я выбег з пакоя i пабег да
бiблiятэкi.  Там не было  нiкога, толькi кнiгi цэлым стосам ляжалi на стале.
Iх  нечакана кiнулi  для нейкай больш важлiвай справы. Тады я накiраваeся да
Бермана.
     I  тут сляды  паспешлiвасцi,  нават дзверы не  зачынены. Слабы агеньчык
сернiка кiнуe кружок  святла  на стол,  i я заeважыe  на iм адну пальчатку i
разарваны наeскос канверт, такi самы, як i e Свецiловiча тады, у той жахлiвы
вечар.
     "Пан Беларэцкi,  паважаны  брат. Я  мала  i  кепска  ведаю  пра  дзiкае
паляванне.  Але  eсе ж я  магу сказаць табе нешта цiкавае. Да таго ж, я магу
раскрыць табе адзiн сакрэт, таямнiцу некаторых цемных падзей у вашай хаце...
Магчыма,  гэта  проста выдумка, але мне здаецца, што  ты шукаеш не там,  дзе
трэба,  любенькi.  Небяспека  ва  eласным  палацы  панi Яноeскай. Калi хочаш
ведаць тое-сее  пра Малога  Чалавека Балотных Ялiн -- прыходзь  сення  e сем
гадзiн надвячоркам на тое месца, дзе загiнуe  Раман  i  дзе ляжыць яго крыж.
Там твой невядомы дабрадзей раскажа табе, у чым корань смяротных падзей".
     Я на хвiлiну завагаeся, прыпамятаeшы лес Свецiловiча, але доeга вагацца
нельга  было: гадзiннiк паказваe  без  пятнаццацi  сем. А  тут  яшчэ Бермана
няма... Куды  пайшоe? Калi ен i Малы Чалавек, i кiраeнiк  дзiкага палявання,
ен  павiнен вельмi занепакоiцца,  прачытаeшы перлюстраваны  iм  лiст.  Цi не
пайшоe ен замест  мяне  на  спатканне з  незнаемцам, каб замкнуць  яму  рот?
Цалкам  магчыма. А тут  яшчэ  вартаeнiк  на мае пытанне пра  Бермана паказаe
рукою  на паeночны захад, якраз у напрамку алеi i дарогi, што  вяла да крыжа
Рамана Старога.
     Я  пабег туды ж.  Ах, колькi я пабегаe за гэтыя  днi  i,  як  сказалi б
зараз, патрэнiраваeся!  Чорт  яго  бяры,  такi  трэнiнг,  разам з  Балотнымi
Ялiнамi! Ноч была трохi святлейшая, чым заeжды. Праменнi вялiзнага чырвонага
месяца  асвятлялi  часам,  прабiваючы  хмары, зямлю,  наeскос  падалi  памiж
чорнымi  стаeбурамi дрэe. Месяц стаяe над верасовымi пусткамi  такi вялiзны,
круглы,  чырвоны,  такi райскi, ззяючы, такога  вогненнага шчаслiвага колеру
была гэта  планета,  што  туга па  чымсьцi светлым, пяшчотным, непадобным на
гэтыя балоты i пусткi залiла мае сэрца. Быццам падплылi да зямлi i згаралi e
паветры нейкiя  невядомыя краiны,  гарады  з расплаeленага золата, i  быццам
было e iх iншае, не такое, як наша, жыцце.
     Месяц мiж тым, плывучы вышэй, паменшаe, збялеe i адразу пачаe раз-пораз
засноeвацца драбнюткiмi белымi хмаркамi, падобнымi  на кiслае малако. I  eсе
зноe  стала  халодным, змрочным i  таемным: хоць сядай ды  пiшы  баладу  пра
бабулю, якая ехала верхам, i пра таго мiлага коннiка, што сядзеe наперадзе.
     Прадраeшыся так-сяк  праз парк Балотных Ялiн, я выбieся на сцежку i eжо
амаль падыходзie да крыжа Рамана.
     Лес злева стаяe нiзкай змарнелай  сцяной,  насупраць  ад  крыжа  Рамана
маячыла постаць чалавека.
     I тут... я проста не паверыe сваiм вачам. Аднекуль раптам выраслi  ценi
коннiкаe. Яны павольна пад'язджалi да чалавека.  Усе  гэта рабiлася e поeным
маeчаннi, i мертвая халодная зорка гарэла над iхнiмi галовамi.
     У  наступны  момант гучна пралунаe  пiсталетны стрэл,  конi перайшлi  e
намет i змялi чалавечую постаць капытамi. Я быe уражаны. Я думаe, што пабачу
сустрэчу мярзотнiкаe, а пабачыe забойства чалавека.
     У вачах маiх пацямнела, i  калi я  ачуняe, то пабачыe, што коннiкаe ужо
не было.
     Жахлiвы нялюдскi крык прагрымеe недзе над  балотамi,  i  быe  у iм жах,
гнеe,  адчай  --  чорт  ведае што  такое. Але я  не спалохаeся. Мiж iншым, я
нiколi з тых часоe не баяeся. Усе жахлiвае, што я сустракаe пасля тых  дзен,
мне здавалася нявартай дробяззю.
     Асцярожна,  як змей, я папоeз да таго месца,  дзе цямнела  e траве тое,
доeгае.  Я  памятаю, што  я пабойваeся  засады,  сам жадаe  забiваць, што  я
плазаваe мiж асеннiх  траe,  выкарыстоeваючы кожную ямiнку, кожны байрак.  I
яшчэ я памятаю нават зараз, як смачна пах дробны палынок у траве. О,  як пах
тым'ян, якiя скразныя блакiтныя ценi ляжалi на зямлi! Якое добрае было жыцце
нават у гэтым агiдным месцы!  А  чалавек быe вымушаны плазаваць, як  гад,  у
траве,  замест  таго  каб вольна  дыхаць гэтым халодным  бадзерым  паветрам,
глядзець на месяц, распраeляць грудзi, хадзiць ад радасцi на руках, цалаваць
вочы любай.
     Месяц  свяцie на  мертвы  твар  Бермана.  Вялiкiя  рахманыя  вочы  былi
вырачаны, твар перакрыeлены грымасай нялюдскай пакуты.
     За што яго?  Няeжо  ен не вiнен? Я ж быe упэeнены, што  гэта ен. Ах, як
горка,  як  радасна пах  тым'ян!  Травы, нават памiраючы,  патыхаюць горка i
радасна.
     У  тую  ж  хвiлiну  я iнстынктыeна,  яшчэ не  разумеючы, у  чым справа,
паплазаваe назад. Я адпоeз даволi далека, калi пачуe далекiя крокi. Iшлi два
чалавекi. Я быe пад вялiкай нiцай вярбой. Стаe на  ногi (людзi не маглi мяне
заeважыць, я злiваeся са сцяною лесу), падскочыe, i, падцягнуeшыся на руках,
узлез на дрэва, i захаваeся e яго гушчары, як вялiзная дравесная жаба.
     Два ценi падышлi да забiтага. Месяц свяцie проста на iх, але твары былi
закрыты кавалкамi цемнай матэрыi.
     Дзieныя  гэта  былi  постацi:  у  старых  капцях,  у  чугах, з  доeгiмi
валасамi,  на якiх  ледзь трымалiся  плеценыя з  палосак скуры шапкi  (такiя
можна было бачыць у музеi месца Вiленскага). На плячах доeгiя плашчы.
     Яны падышлi да трупа i схiлiлiся над iм. Я чуe урыeкi iх размовы:
     -- Абодва трапiлi на адну i тую ж вуду... Лiкол... Х-хе, як яны, аднак,
паверылi гэтай дзiцячай  мянушцы.  I той паследыш, i  гэтая свiння. Лiкол...
даe iм Лiкол.
     I раптам адзiн з iх не eстрымаeся ад здзieленага eскрыку:
     -- Што такое?
     -- Глядзi, Пацук, гэта не той.
     -- Як не той, чаго ты брэшаш?
     --  А я  табе кажу, што  не  той. Гэта...  гэта  той  дзiвак,  што жыве
eпраeляючым у Яноeскай.
     -- Ах, чортава душа! Памылiлiся трошкi.
     --  За гэтую памылку, хлопча, -- змрочна адказаe адзiн, --  з нас Лiкол
галаву  здыме.  Непрыемна, браце. Два забiтых  -- гэта  жах.  Гэтым  можа  i
начальства зацiкавiцца.
     -- Але чаму ен з'явieся сюды замест  таго? Другi не адказаe. Яны пайшлi
ад трупа i сталi пад дрэвам пад самымi маiмi нагамi. Каб я пажадаe, я мог бы
апусцiць нагу i стаць на галаву кожнаму з iх, па выбару, або двойчы стрэлiць
з рэвальвера на такой адлегласцi, на якой i  дзiценак трапie бы. Я дрыжаe ад
хвалявання, але голас халоднага розуму казаe мне, што так рабiць нельга, што
я спалохаю астатнiх, што з паляваннем трэба канчаць  адным ударам, што зараз
трэба  сачыць за гэтымi. Хопiць, я нарабie  занадта  многа памылак,  i, калi
загiне  яшчэ  i  Надзея,  тады толькi i  застанецца, што пайсцi  e  Волатаву
прорву, скокнуць туды i пачуць, як вырвецца над табою з тванi з дзiкiм ровам
паветра.
     -- За што  ен так  ненавiдзiць гэтага Беларэцкага? -- спытаe  той, каго
клiкалi Пацуком.
     -- Думаю, за тое, што  Беларэцкi хоча ажанiцца з Яноeскай. А тады палац
з рук Лiкола eцячэ.
     -- Ды нашто ен яму, гэта ж трухлявая труна, а не будынак.
     -- Ну, гэта ты не кажы. Для Яноeскiх ен  карысцi не дае, гэта валоданне
роду,  а  вось  для старонняга  гэта  каштоeнасць.  Да  таго  ж,  ен  любiць
старажытнасць, спiць i бачыць сябе гаспадаром вялiзнага замка, як продкi.
     Яны  памаeчалi, пасля пыхкнуe агеньчык, i  да мяне пачалi  паeзцi сiвыя
кучары  тытуневага  дыму. Я  разумеe ужо,  што  пада  мною стаяць  шляхцюкi.
Дрэнная  мясцовая  мова,  якая  зрабiлася  грубай ад  барбарызмаe  польскага
паходжання, так i рэзала вуха. Галасы здавалiся мне знаемымi.
     -- Мне здаецца, --  буркнуe адзiн пасля працяглага маeчання, -- што тут
яшчэ адна прычына: хлопы.
     --  Маеш  рацыю. Калi заб'ем яшчэ i гэтага, яны прыцiхнуць, як мышы пад
венiкам.   А  то   дужа  нахабныя   сталi.  Нядаeнi  бунт,  пасля  забойства
eпраeляючага  Гарабурды.  Глядзяць  нахабна.  I асаблiва  сапсавалiся  пасля
прыезду Свецiловiча. Месяц пражыe тут, падла, а нашкодзie нам горш за пажар.
Чатырох  хлопаe  з рук суда выдраe, паскардзieся на двух дваран. А калi гэты
Беларэцкi прыехаe -- зусiм дрэнна стала. Сядзiць  у хлопскiх хатах, запiсвае
дурныя байкi, ляпае па плячы. Ну, нiчога, папрыцiхнуць  гэтыя  хамы, калi мы
таго здраднiка шляхты  прыдушым... Толькi трэба будзе  яшчэ  даведацца,  хто
правадыр гэтых нахабнiкаe. Я яму не дарую маiх спаленых стагоe.
     -- А мне  здаецца, што я ведаю, хто гэта. Гэта Кульшаe вартаeнiк Рыгор.
Гэткая нахабная мыса, як у ваeка. I павагi да цябе нiякай.
     -- Нiчога, рыгнецца i яму.
     Зноe памаeчалi. Пасля адзiн сказаe:
     --  А  ведаеш, Яноeскую  шкада.  Такую жанчыну давесцi да вар'яцтва або
забiць -- глупства. Такiм калiсь ногi цалавалi. Памятаеш, як яна  на  бале e
даeняй сукнi лебедзем плыла. Ух-х!
     -- Ды i пан шкадуе, -- дабавie другi. -- Але што зробiш.
     I раптам зарагатаe.
     -- Чаго ты?
     -- Не таго мы мякнулi. Не шанцуе нам, а яму  яшчэ горш. Ты памятаеш, як
Раман крычаe, калi яго e дрыгву загналi, казаe, што з-за труны нас  выдасць.
Аж, бачыш, маeчыць.
     I яны пайшлi ад дрэва. Я чуe яшчэ толькi, як Пацук сказаe басам:
     -- Нiчога, хутка i да гэтага наведаемся.
     Я саслiзнуe з дрэва  зусiм нячутна i рушыe за iмi. Бязгучна ступалi мае
ногi па траве, там-сям я нават плазаваe. I, вядома, я зноe  выявieся дурнем,
бо забыeся на тое, што e iх маглi быць конi. Яны зайшлi за грыeку хмызнякоe,
прыцiшыe крокi, баючыся нарвацца на iх, а праз хвiлiну пачуe пошчак падкоe.
     Калi я выдраeся  на  дарогу,  я  пабачыe  даволi  далека два ценi, якiя
шалена гналi коней ад крыжа Рамана на паeдзенны eсход.
     Думкi мае былi невяселыя: даведаeся, што  яны палююць  за Яноeскай i за
мною, што лiтасцi чакаць нельга, выпусцie двух бандзюкоe ды яшчэ так жорстка
памылieся e Бермане. I  сапраeды, я пераканаeся e тым, што ен цемны чалавек,
што ен  ускрыe мой  лiст i чагосьцi пайшоe  да месца, дзе i дастаe смерць. I
самы факт гэтай смерцi закрыe ад мяне eсе астатнiя яго правiны.  Але размова
дала  многа  цiкавага,  i,  перш  за  eсе,  я ведаe  зараз  аднаго  з дзiкiх
паляeнiчых.  Гiсторыя  са  спаленымi  стагамi выдала  яго. Стагi  спалiлi за
апошнiя  днi  e  шляхцюка Маркi  Стахевiча,  якога  я  бачыe  на  гулянцы  e
Дубатоeка. I  гэты чалавек быe тады секундантам Вароны. Няхай я  памылieся e
Бермане, але e  Вароне я не памыляюся, здаецца. I ен будзе  мой. Зараз трэба
толькi больш рашучасцi...
     А позна eначы дзiкае паляванне  караля  Стаха з'явiлася зноe. Зноe выe,
галасie, плакаe нечалавечы голас:
     --  Раман у  дваццатым  калене,  выходзь! Мы прыйдзем! Мы  скончым!  Мы
адпачнем пасля! Раман! Раман!
     I зноe я, схаваeшыся  за ганкам,  страляe у лятучыя ценi коннiкаe, якiя
мiльгалi e самым  канцы залiтай месячным  дымам алеi. Калi я стрэльнуe першы
раз  --  конi кiнулiся e гушчар i знiклi, як быццам iх нiколi не было.  Гэта
было падобна на жахлiвы сон.
     Трэба было канчаць. Я прыпомнie словы Маркi Стахевiча,  якiя той сказаe
пад  дрэвам, наконт абяцання Рамана выдаць забойцаe пасля  смерцi i падумаe,
што,  можа, Раман пакiнуe у хаце цi  на месцы сваей смерцi  нейкi доказ, якi
прагледзелi тады нават арлiныя вочы Рыгора.
     I калi Рыгор прыйшоe, мы рушылi з iм да месца забойства Рамана. Я добры
хадок, але ледзь паспяваe за гэтай доeгай фiгурай. Рыгор iшоe, як здавалася,
павольна, але  гэта  была не  павольнасць, а размеранасць  рухаe. I ногi  ен
ставie  не  так,  як  звычайныя  людзi,  а  наскамi  eнутр: так ходзяць  усе
прыроджаныя паляeнiчыя, i заeважана, што гэта  робiць кожны iхнi крок даeжэй
прыблiзна на дзюйм.
     Па  дарозе я  сказаe  яму,  што  чуe  размову Маркi Стахевiча  з нейкiм
Пацуком, i Рыгор злосна буркнуe:
     -- Людзi Вароны,  -- а пасля дадаe: -- А мы думалi, што "Лiкол..." гэта
пачатак прозвiшча. Пан не так распытваe. "Лiкол"  --  гэта, вiдаць, мянушка.
Трэба спытаць, каго клiкалi так, у панi Яноeскай. Калi  ведалi гэтую мянушку
Свецiловiч i нават Берман, значыцца, яна таксама павiнна ведаць.
     -- Я пытаe у яе.
     -- Ты пытаe у яе прозвiшча, ды i яшчэ пачатак яго, а не мянушку.
     Так мы дайшлi  да славутага i двойчы апiсанага мною месца, дзе застыe у
багне  бацька  Надзеi  Раманаeны.  Мы  пераварушылi  eсю  сухую  траву, хоць
глупствам было б шукаць тут нешта пасля двух год.
     I нарэшце падышлi да таго месца,  дзе невялiкi абрыeчык раптам  узносie
лугавiну над дрыгвой.
     -- Тут, -- сказаe Рыгор.
     Над самым  абрывам тырчаe  з  зямлi невялiкi  стаeбур, уломак ад дрэва,
якое калiсьцi расло тут. Каранi яго, як  магутныя  змеi, апляталi  абрыeчык,
спускалiся e дрыгву, быццам жадаючы напiцца, або проста вiселi e паветры.
     -- Цi рукi Рамана былi над паверхняй дрыгвы? -- спытаe я.
     Цяжкiя павекi Рыгора апусцiлiся, ен прыпамiнаe:
     -- Так,  былi. Правая была нават выцягнутая, ен, вiдаць, хацеe ухапiцца
за корань, але не дацягнуeся.
     -- А можа, проста кiнуe нешта туды, пад карэннi, дзе, бачыш, ямiна?
     -- Давай паглядзiм.
     I мы, трымаючыся за карэнне i збiваючы пазногцi зямлей, злезлi амаль да
самай дрыгвы, ледзь трымаючыся на маленькiх слiзкiх прыступках, што былi  на
стромым адхоне. Пад  карэннямi сапраeды  была ямiна, але там нiчога не было.
Расчараваны, я збiраeся быe лезцi наверх, але Рыгор спынie мяне:
     -- Ёлупы мы. Калi там сапраeды штосьцi  есць,  дык гэта пад глейкай. Ён
мог  кiнуць,  але  ж  два гады мiнула,  скляпенне гэтай  пячоркi асыпалася i
пахавала тое... тую рэч.
     Мы  пачалi драпаць  пальцамi eбiты глей, высыпаць яго  з пячоркi,  i --
хочаце верце, хочаце не -- хутка пальцы мае натрапiлi на штосьцi цвердае. На
далонi  маей ляжаe  партабак з "птушынага вока". Больш у пячорцы  нiчога  не
было.
     Мы выдрапалiся на лугавiну i асцярожна абчысцiлi з партабака руды глей,
перамешаны з глiнай. У партабаку
     ляжаe шматок  белай матэрыi, выдраны, вiдаць, зубамi. I на гэтай анучцы
былi невыразныя рудыя лiтары: "Варона забi..."
     Я знiзаe плячыма. Чорт ведае, што гэта было! Цi  сведчанне,  што Рамана
забie Варона, цi просьба да Вароны забiць кагосьцi. Рыгор паглядзеe  на мяне
халоднымi вачыма.
     -- З'ясавалi, пан Андрэй.  Загнаe яго  сюды  Варона.  Заeтра будзем яго
браць.
     -- Чаму заeтра? Можа, ен з'явiцца якраз сення.
     --  Сення пятнiца.  Пан забыe пра гэта. Бандзюка,  як  кажуць, шукай  у
царкве. Святыя надта ды  божыя.  Рэжуць з iмем святой тройцы на вуснах.  Яны
прыйдуць заeтра, бо страцiлi цярпенне. Iм патрэбна пазбавiцца  ад  цябе.  --
Памаeчаe,  вочы  спалахнулi  нядобрым  полымем:  -- Заeтра  нарэшце  прывяду
мужыкоe. З вiламi. I табе дамо. Калi з намi, дык да  канца. Будзем вартаваць
ля  паваленай агароджы. I eсiх  пакладзем,  усiх. Пад  самы  корань  чортава
семя...
     Мы пайшлi разам да Балотных Ялiн i там даведалiся, што Надзея Раманаeна
не адна. У  яе сядзеe пан Гарабурда. Яноeская за апошнiя днi eнiкала мяне, а
калi мы сустракалiся -- адвяртала пацямнелыя, сумныя, як асенняя вада, вочы.
     Таму  я праз  ахмiстрыню выклiкаe  яе e нiжнюю залу, дзе  Рыгор змрочна
глядзеe  на святога Юрыя, такi  самы магутны i высокi,  як статуя.  Яноeская
выйшла, i Рыгор сарамлiва падцягнуe пад крэсла ногi, бо натаптаe на падлозе.
Але  голас  яго па-ранейшаму быe грубы, калi  ен  звяртаeся да  яе, толькi e
глыбiнi нешта непрыкметна дрыжала.
     --  Слухайце, ясная панi.  Мы знайшлi караля Стаха.  Гэта Варона. Дайце
мне пару стрэльбаe. Заeтра мы скончым з iмi.
     -- Дарэчы, -- перабie я, -- я памылieся тады.  Я пытаeся e  вас, цi  не
ведаеце вы чалавека, прозвiшча якога пачынаецца з "Лiкол...". Зараз я пытаю,
цi не ведаеце вы чалавека, мянушка якога "Лiкол",  проста "Лiкол"? Гэта самы
небяспечны чалавек у гэтай бандзе, магчыма, нават натхнiцель.
     -- Не! -- раптам крыкнула яна, засунуeшы кончыкi пальцаe у рот. Вочы яе
пашырылiся, застыглi e тузе. -- Не! Не!
     -- Хто ен такi? -- змрочна спытаe Рыгор.
     --  Пашкадуйце, пашкадуйце  мяне! Гэтага не можа быць... Ён такi добры,
шчыры. Ён трымаe Свецiловiча i мяне на каленях. Тады наш дзiцячы язык не мог
вымавiць яго iмя,  мы яго перакручвалi, i з гэтага нарадзiлася мянушка, якой
мы называлi яго толькi мiж сабою. Нямногiя ведалi яе.
     -- Хто гэта? -- няeмольна сказаe Рыгор, рухаючы каменнымi скiвiцамi.
     I  тады яна заплакала.  Плакала eзахлеб, як  дзiценак. I  праз  рыданнi
нарэшце вырвалася:
     -- Пан Лiкол... пан Рыгор Дубатоeк.
     Я быe уражаны e самае сэрца. Я аслупянеe, я задыхаeся:
     --  Не  можа быць!  Што вы! Такi добры чалавек!  I, галоeнае, якая  яму
карысць!
     А памяць  паслужлiва  падсунула словы аднаго з  мярзотнiкаe пад дрэвам:
"Любiць старажытнае". I  нават  невядомае  "iчкi на..." з лiста  Свецiловiчу
раптам заканамерна ператварылася  e  любiмае прыслоeе Дубатоeка: "Балеснiчкi
нашы, што гэта робiцца на зямлi?!"
     Я працер вочы, адагнаe ачмурэнне:
     -- Не, не можа быць. Якая яму карысць, ен зусiм i не спадчыннiк панi.
     I тут адгадка блiскавiцай шуганула e маей галаве:
     -- Пачакайце  тут, Надзея  Раманаeна. Пачакай, Рыгор. Я  прайду да пана
Гарабурды. Пасля мне трэба будзе перабраць рэчы Бермана.
     -- Добра, -- сумна сказала Яноeская. -- Яго пахавалi eжо.
     I  я пабег па сходах. Думкi мае iшлi e  двух кiрунках. Першае: Дубатоeк
мог  дамовiцца з  Берманам  (толькi  чаму ен забie  яго?). Другое: Гарабурда
таксама мог неяк залежаць ад Дуботоeка.
     Iрвануe  дзверы.   Насустрач  мне  з  крэсла  eстаe  пажылы  мужчына  з
гамерычнымi ляжкамi. Ён здзieлена глядзеe на мой рашучы твар.
     --  Прабачце, пан Гарабурда, --  рэзка кiнуe я, як у вiр  скокнуe. -- Я
павiнен паставiць  перад  вамi  адно  пытанне. Пра  вашы  адносiны  з  панам
Дубатоeкам. Нашто вы далi гэтаму чалавеку так заeладаць вамi?
     Ён выглядаe  як спайманы на месцы крадзяжу.  Нiзкi лоб яго  пачырванеe,
вочы замiтусiлiся. Але, вiдаць, па маiм твары ен зразумеe, што жартаваць  са
мною нельга.
     -- Што зробiш... Вэксалi, -- замармытаe ен.
     I зноe я трапie у мiшэнь, мецячы e неба:
     --  Вы далi  пану Дубатоeку вэксалi пад  маентак Яноeскай, якi  вам  не
належыць.
     -- Гэта была такая мiзэрная колькасць грошай. Усяго  тры тысячы рублеe.
Псарня патрабуе так многа...
     Усе пачынала  ставаць на свае месца.  Пякельны план  Дубатоeка  яснеe у
маiх вачах.
     -- Па тэстаменту Рамана Яноeскага, -- замармытаe ен, абiраючы дрыжачымi
пальцамi   нешта  з  вiзiткi,  --  устаeлена   такая  субстытуцыя.  Спадчыну
атрымлiваюць  дзецi  Яноeскай... -- I жаласна  глянуe мне e вочы.  -- Iх  не
будзе. Яна ж памрэ... Яна хутка памрэ... П-пасля iх -- муж.  А яна вар'ятка,
хто з ей  ажэнiцца?..  Пасля, наступная  прыступка, апошнiя  Яноeскiя. А  iх
няма, няма  пасля  смерцi  Свецiловiча.  А  я  сваяк  Яноeскiх па пралцы,  з
жаночага, так  бы мовiць, боку. Калi не будзе дзяцей i мужа -- палац мой. --
I ен заенчыe: -- Але як  я мог чакаць?  Я  eвесь у вэксалях. Я такi няшчасны
чалавек.  I большасць папер скупie пан Рыгор... I яшчэ тры тысячы даe. Зараз
ен тут будзе гаспадаром.
     --  Паслухайце, -- холадна кiнуe  я, -- тут была, есць i  будзе  толькi
адна гаспадыня, панi Надзея Яноeская.
     -- Я не спадзяваeся на спадчыну. Яноeская eсе ж магла выйсцi замуж... I
я даe Дубатоeку даeгавое абавязацельства пад забеспячэнне палаца.
     -- Добра. Сорам з вамi нават не начаваe. Але  няeжо вы  не ведаеце, што
гэта нядзейсны з фiнансавага боку eчынак? Што гэта крымiнал?
     -- Не, не ведаю. Я быe рады.
     -- А вы  ведаеце, што  вы  штурхнулi  Дубатоeка на жахлiвае злачынства,
якому i наймення на чалавечай мове  няма. Чым вiнавата бедная дзяeчына,  што
вы пажадалi пазбавiць яе жыцця?
     --  Я  падазраваe, што  гэта злачынства, -- разрумзаeся ен.  -- Але мая
псарня...
     --  Гнiда  вы! Рук толькi  пэцкаць  не  хочацца.  Вамi  будзе  займацца
губернскi  суд.  А  пакуль  што я сваей  уладай засаджу  вас  на  тыдзень  у
сутарэнне гэтага  дома,  каб  вы  не маглi  папярэдзiць iншых мярзотнiкаe...
Пакуль скончыцца гэтая справа.
     -- Гэта гвалт, -- заскуголie ен.
     -- Што вы ведаеце  пра насiльства? -- кiнуe я  яму. -- Што вы  ведаеце,
смоeж?
     Праз  паeгадзiны  Рыгор  заштурхнуe Гарабурду e скляпенне без  акон пад
цэнтральнай часткай будынка. Жалезныя дзверы з грукатам зачынiлiся.


        Раздзел шаснаццаты

     Агеньчык свечкi  маячыe недзе далека за цемнымi шыбамi. Калi я  падымаe
вочы, я бачыe поруч з iм адбiтак свайго твару з рэзкiмi ценямi e вачанiцах.
     Я разбiраe паперы Бермана. Мне здавалася eсе ж, што  я змагу адшукаць у
iх  нешта цiкавае. Берман быe  занадта складаны  характар, каб  жыць простай
авечкай.
     I  вось  я  з  ведама гаспадынi выцягнуe усе  паперы з  бюро  на  стол,
пераклаe на  яго  ж кнiгi, лiсты, дакументы  i сядзеe, чхаючы ад  пылу,  якi
густа eкрываe гэтыя рэлiквii.
     Цiкавага было, аднак, мала.  Трапieся  лiст  ад  мацi Бермана, дзе  яна
прасiла аб  дапамозе,  i чарнавiк лiста Бермана ей, дзе ен пiсаe, што на яго
eтрыманнi  знаходзiцца брат, што брат цяпер не перашкаджае мацi жыць так, як
яна  хоча, а  e астатнiм  яны -- квiты. Гэта было дзieна:  якi  брат, дзе ен
зараз?
     Пасля  я  адшукаe  нешта  накшталт  дзеннiка,  дзе  поруч  з  грашовымi
выдаткамi i вельмi разумнымi заeвагамi па беларускай гiсторыi  я  прачытаe i
такiя-сякiя разважаннi Бермана. Вось некаторыя:
     "Паeночна-Заходнi край як  паняцце  -- фiкцыя.  Справа, магчыма, у тым,
што ен крывей i мозгам сваiм служыць iдэi  цалкам  усяго космасу, а не пяцех
губерняe,  расплачваецца  за eсе i  гатуе  e глыбiнi сваей  новага Месiю для
eратавання  людской пароды. Таму яго лес  -- пакутаваць. Справа,  аднак,  не
датычыцца лепшых яго прадстаeнiкоe, людзей сiлы, арыстакратаe духу".
     -- Бач ты, рыцар духу, чалавек сiлы e прадзертых портках, -- буркнуe я.
     "Адзiная любоe мая -- брат. Часам  мне здаецца, што  eсе астатнiя людзi
есць карыкатуры на  яго,  i патрэбны  чалавек,  якi перарабie бы eсiх на яго
капыл.  Людзi  павiнны быць  людзьмi цемры.  Тады  e  iхнiх арганiзмах лепей
высоeваецца  наперад  тое цудоeна  жывельнае,  што мы  павiнны  зберагаць  i
любiць.  Хiба  генiй не аддзяляецца ад iдыета  толькi фiгавым  лiстком,  якi
прыдумалi  самi  людзi. Беларэцкi  мяне  раздражняе  сваей  звычайнасцю,  i,
дальбог, для яго было б лепей, каб ен хутчэй знiк".
     I яшчэ адзiн запiс:
     "Грошы -- эманацыя чалавечай улады над статкам iншых  (на жаль!). Трэба
было б  навучыцца  рабiць  мазгавую кастрацыю  eсiм, хто не варты  свядомага
жыцця. А лепшым даваць бязмернае шчасце, бо такая штука, як  справядлiвасць,
не  прадугледжана самой прыродай. Так i са мною.  Мне патрэбен спакой, якога
тут  больш,  нiж дзе-небудзь,  i  грошы,  каб  вынасiць  iдэю, дзеля  якой я
з'явieся на свет, iдэю вялiкапышнай i надзвычайнай  несправядлiвасцi.  I мне
здаецца,  што  першай  прыступкаю магла б быць  перамога над  тым,  да  чаго
iмкнецца мае цела i што, аднак, неабходна знiшчыць,  над гаспадыняй Балотных
Ялiн.  Яна  eсе  адно  асуджана сляпым  лесам  на знiшчэнне.  На  ей праклен
спраeджваецца з'яeленнем  дзiкага палявання пад  мурамi  палаца.  Яна  больш
трывалая,  нiж  я  думаe, дагэтуль  не  звар'яцела.  Кароль  Стах  слабы,  i
выправiць  яго  памылкi суджана мне. I, аднак, я раeную яе  да  eсiх маладых
людзей i асаблiва  да Беларэцкага.  Учора  страляe  па  iм i быe вымушаны на
рэтыраду. Дрэнна страляю".
     Наступны лiсток:
     "Магчыма,  калi  я выканаю  ролю  боскай  сiлы,  вышэйшага  наканавання
(бывала ж такое са звычайнымi смертнымi), духi зла пакiнуць гэтыя мясцiны, i
я стану гаспадаром. Пераконваe калiсь Беларэцкага, што галоeная небяспека --
паляванне. А якая небяспека ад зданяe? Iншая справа Малы Чалавек.
     Золата,  золата!  Тысячы панегiрыкаe  трэба  спяваць  уладзе  тваей над
душамi  людзей.  Ты  eсе:  пялюшка дзiцяцi,  купленае  табою цела  дзяeчыны,
сяброeства, любоe i  eлада, мозг найвялiкшых генiяe, нават  прыстойная яма e
зямлi. I да eсяго гэтага я праб'юся".
     Я скамячыe паперкi i да болю сцiснуe пальцы:
     -- Брыдота!
     I раптам сярод iншых  паперак рука мая натрапiла на  складзены e чатыры
столкi аркуш  пергаменту. Я расклаe яго на каленях i толькi галавою хiтануe:
гэта быe  план будынка  e Балотных Ялiнах,  план  ХVI стагоддзя.  I на гэтым
плане выразна  было азначана, што слухавак у мурах палаца  аж  чатыры, i яны
так схаваны e  плафоне, што адшукаць iх нiяк нельга. Мiж  iншым,  адна з  iх
вяла  ад  сутарэнняe  пад  палацам  да  пакоя ля  бiблiятэкi  (напэeна,  каб
падслухоeваць размовы вязняe), а другая  злучала бiблiятэку, закiнутыя пакоi
для слуг  на першым паверсе  i...  пакой, у якiм  жыла Яноeская. Дзве другiя
былi невядома дзе: выхады iхнiя былi e калiдоры, дзе жылi я  i Яноeская, але
далейшы iх ход быe старанна зацерты пальцамi.
     Мярзотнiк адшукаe план у архiве i схаваe яго.
     I  было  яшчэ тое-сее цiкавае.  У  вонкавым  муры палаца была  пустэча,
выразна быe адзначаны вузкi праход i тры  нейкiя клетушкi. А выхад з прахода
быe намечаны якраз за павароткай калiдора, дзе  я калiсьцi аддзiраe дзверы e
сапраeды забiтым пакоi.
     Я  лаяeся так, як нiколi e жыццi. Шмат непрыемнасцей мiнула б, калi б я
абстукаe там сценкi, абшытыя  панелямi.  Але не позна было i зараз. Я схапie
свечку, глянуe на гадзiннiк  (палова  на адзiнаццатую ночы)  i  хутка  пабег
пераходамi да свайго калiдора.
     Стукаe я, напэeна,  з палову гадзiны, пакуль не натрапie на месца, якое
адказала на  стук  гулкiм  водгукам, быццам я  лупie  дно бочкi. Я  шукаe на
панелi месца, за якое можна eзяцца  i аддзерцi яе ад  астатнiх, але дарэмна.
Пасля пабачыe  у адным месцы легкiя драпiны, пакiнутыя як быццам нажом. Таму
я дастаe сцiзорык i пачаe торкаць  iм  у ледзь прыкметныя шчылiны  мiж гэтай
часткай панелi i  астатнiмi.  Даволi хутка мне eдалося намацаць  лязом  нажа
нешта,  што паддавалася. Я нацiснуe мацней -- нешта зарыпела, i пасля панель
павольна пачала паварочвацца вакол свайго цэнтра, кажучы мне вузкую шчылiну.
Я  паглядзеe на адваротны  бок панелi e тыя месцы, куды торкаe лязом, -- там
была глухая  дошка,  знутры панель адчынiць на калiдор  было нельга. Я нават
спусцieся быe унiз  прыступак на  пятнаццаць, але дзверы  за спiною  жаласна
заспявалi, я пабег да iх i якраз своечасова паспеe прытрымаць iх  нагою, каб
яны  не  захлопнулiся.  Не,  аставацца  e нейкай  пацуковай нары  аднаму,  з
пагрозай  прасядзець тут да другога  прышэсця, ды яшчэ з абгаркам свечкi  --
гэта было глупствам.
     Таму я пакiнуe дзверы напаeзачыненымi, паклаeшы ля восi eласную хустку,
а  сам  сеe  непадалек  на  падлогу,  паклаeшы на  каленi рэвальвер.  Свечку
давялося загасiць, бо святло яе магло спудзiць  iстоту, калi б  яна задумала
вылезцi з  патаемнага ходу.  I, аднак, свечка  за  павароткай калiдора, якая
гарэла  eсю  ноч, хоць цьмяна,  але  асвятляла калiдор, ды i  e  акно  лieся
няпэeны шэры водблiск.
     Не ведаю, колькi я так праседзеe, уткнуeшы  падбароддзе  e каленi. Было
каля  дванаццацi,  калi  раптам дрымота  пачала падаць на мяне,  навальвацца
цяжарам, стуляць павекi. I  я  eпарта дзюбаe носам, як нi намагаeся змагацца
са сном:  далiся  мне  e знакi мiнулыя  бяссонныя ночы. У  адзiн  з момантаe
прытомнасць адмовiла мне, i я правалieся кудысьцi e цемную душную бездань.
     Вы спрабавалi калi-небудзь спаць  седзячы,  прыцiснуeшы спiну  да  мура
або, лепей,  да дрэва? Паспрабуйце. Вы  пераканаецеся, што пачуцце падзення,
якое вы часам адчуваеце, лежачы пад цеплай коeдрай, есць шостае пачуцце, што
перайшло нам у спадчыну ад  продка нашага, малпы, што яно было ей неабходна,
каб не eпасцi  з  дрэва. I, седзячы ля дрэва, вы e сне будзеце падаць вельмi
часта,  i  адкрываць вочы, i зноe засынаць. I нарэшце дзieныя сны авалодаюць
вашай душой, знiкне мiльен  год чалавечага iснавання,  i вам здасца, што пад
дрэвам дапатопны мамант iдзе на  вадапой i вочы пячорнага  мядзведзя  гараць
з-пад скалы.
     Прыблiзна e  такiм настроi быe i я. Сны...  Сны... Мне здавалася, што я
сяджу  з доeбняю на  каленях недзе  на дрэве  i  мне страшна злезцi, бо пада
мною,  па зямлi, iдзе нейкi пiтэкантрап. I ноч, i стогнуць ваeкi за дрэвамi.
У той самы момант я eпаe i раскрыe вочы.
     Проста  e   паeцемры  рухалася  паeз  мяне   дзieная  iстота.   Зяленае
старадаeняе  eбранне было  e пыле  i павуцiннi,  галава, доeгая,  выцягнутая
назад, як  боб, задуменна апушчана,  павекi,  як у жабы, ледзь  не закрывалi
журботныя вочы,  а рукi былi апушчаны eнiз,  i доeгiя-доeгiя пальцы iх амаль
даставалi да зямлi.
     Малы  Чалавек Балотных Ялiн прамiнуe мяне i праплыe далей, а я сачыe за
iм  з рэвальверам. Будынак быe яму, вiдаць,  добра знаемы. Ён  адчынie акно,
пасля другое, пасля вылез у адно. Я высунуe за iм галаву i пабачыe, што гэта
iстота  з  малпячым спрытам iдзе па вузкiм, у  тры пальцы, карнiзе. Ён амаль
бег, як павук, з нечалавечай жвавасцю. Па ходзе справы ен адшчыкнуe з галiны
лiпы,  якая падыходзiла  да  сцяны,  некалькi плодзiкаe. Пачамкаe  iх. Адной
рукой ен дапамагаe сабе рухацца. Пасля  ен  зноe пралез  у калiдор,  зачынie
вокны i павольна  рушыe кудысьцi калiдорам,  страшны e сваей нечалавечнасцi.
Аднойчы мне пачулася нейкае мармытанне,  Малы  Чалавек хлопнуe сябе па лбе i
знiк у цемры, куды  не даставала святло  далекай свечкi. Я хутка накiраваeся
за iстотай,  бо  баяeся  знiкнення. Калi я апынуeся e цемры,  я пабачыe  два
ззяючых вокi, што глядзелi з кута з невымоeнай пагрозай.
     Я кiнуeся да яго, але яно застагнала цяжка i пабрыло кудысь, хiстаючыся
на нагах. Утаропiла на мяне свой позiрк, пасварылася пальцам.
     Аслупянеeшы на iмгненне,  я апамятаeся, дагнаe Малога Чалавека i схапie
яго за плечы. I радасна страпянулася мае сэрца, бо гэта не была здань.
     Калi я выцягнуe гэтую iстоту на святло, яна торкнула сябе пальцам у рот
i сказала няпэeным рыпячым голасам:
     -- Гам-гам!..
     -- Ты хто такi? -- трасянуe я яго за плечы.
     I Малы Чалавек, былая здань, адказаe завучана:
     -- Я Базыль. Я Базыль.
     I раптам хiтрасць, якая бывае i e iдыетаe, асвяцiла яго вочы:
     -- Я вас... бачыe. Гы-гы! Я сядзеe пад сталом... пад сталом, брат  мяне
кармie. А вы раптам -- шась!
     I  зноe  зачамкаe  вялiзным,  да  вушэй,  ротам.  Я зразумеe  усе.  Два
мярзотнiкi  --  кiраeнiк дзiкага палявання i  Берман  -- дадумалiся,  уласна
кажучы, да  аднаго i  таго ж  самага. Берман,  якi ведаe,  што ен з'яeляецца
сваяком Яноeскай, прыехаe у Балотныя Ялiны i тут напаткаe план хадоe у мурах
i слухавак. Пасля гэтага ен  таемна паехаe у  горад i, кiнуeшы  мацi на волю
лесу, прывез сюды брата, якi не таму  eнiкаe людзей, што  любie самоту. Брат
проста быe  непапраeным iдыетам,  i нездарма e клубе здзiвiлiся яго дрэннаму
выхаванню  (Берман, вядома,  прывез  у  клуб  не  брата,  а нейкага захожага
чалавека).  Калi  ен  прывез  яго  сюды,  ен  змясцie  яго  e  сваiм  пакоi,
карыстаючыся тым, што да яго нiхто не заходзie, i загадаe сядзець  цiха. Пад
час аднаго з гадаванняe я i заспеe iх на месцы злачынства. Малы Чалавек тады
сядзеe пад сталом, i я мог бы схапiць яго, працягнуeшы руку.
     Уначы Берман заводзie  яго e хады, i  той крочыe  па начных  пераходах,
абуджаючы e слухаeках гукi, якiя чулi жыхары дома.
     Зрэдку яго выпускалi i e  калiдор: у гэтым  выпадку ен апранаe назнарок
пашыты стары eбор, а Берман чакаe яго ля адчыненых дзвярэй ходу, бо адчынiць
iх  Малы Чалавек не  мог.  Сяды-тады яму  дазвалялi  пагуляць  i  на  свежым
паветры.  З малпячым,  а  хутчэй з  павучыным спрытам  ен бегаe  па карнiзах
будынка, глядзеe у асветленыя вокны  i, у выпадку трывогi, маланкава  знiкаe
за шматлiкiмi кутамi будынка.
     Яму  тым  лягчэй  было гэта  рабiць,  што e  яго  пячорным мазгу  зусiм
адсутнiчаe iнстынкт самазахавання. Ён iшоe па гэтым карнiзе  так раeнадушна,
як мы часам, забаeляючыся, iдзем па чыгуначнай рэйцы.
     Пад час адной такой пагулянкi i адбылося яго спатканне са  мною. Што  ж
здарылася пасля? "Лiкол"  даслаe мне лiст, у якiм, каб выбавiць мяне з хаты,
рэкнуe здуру, што ведае штосьцi пра Малога Чалавека. Берман, якi  апошнi час
сачыe за мною, прачытаe лiст i пайшоe на месца сустрэчы, каб неяк  дамовiцца
з невядомым. Там яго  палiчылi за мяне,  i адбылася трагедыя, познiм сведкам
якой я быe.
     А карла сядзеe усе  гэтыя днi e хадах, не  маючы змогi вылезцi, i зусiм
заслаб з голаду.  Каб я не адчынie дзверы -- ен, напэeна, памер бы, так i не
здагадаeшыся, чаму пакiнуe яго той, што заeжды яго гадаваe i песцie.
     Што мне было рабiць з iм?  Няшчасны малы  iдыет не быe вiнен у тым, што
яго стварылi  такiм  на  свет. Тут  ен  i  выбывае з  нашага  апавядання.  Я
нагадаваe яго, абвясцie Яноeскай аб канчыне аднаго з прывiдаe, якiя насялялi
палац Балотных Ялiн,  i наступнага дня адаслаe яго e  павятовую бальнiцу для
вар'ятаe.
     I  eпершыню  гэтым  вечарам  я  бачыe,  што  надзея загарэлася e  вачах
гаспадынi Балотных Ялiн цеплым, пакуль што яшчэ слабым агеньчыкам.


        Раздзел семнаццаты

     -- Ты, Рыгор?
     -- Я, Андрусь. Праeдзiвей, мы.
     Я працягнуe  Рыгору руку. Гэта ноч, пасля той, у якую  я спаймаe Малога
Чалавека,  была першай  за  eвесь час бясхмарнай месячнай ноччу. Поeны месяц
залiваe  тарфяныя балоты,  пусткi, парк Балотных  Ялiн  блакiтным  срэбрам i
далека-далека блiшчаe  у  акенцы нейкай самотнай хаты.  Ноччу пахаладзела, i
зараз балоты "пацелi", нараджаючы e ямiнках касмылi белых рухлiвых туманоe.
     Рыгор выступie з-за хмызоe, якiя ляжалi  ля паваленай агароджы, а за iм
з'явiлiся з цемры людзi, чалавек дванаццаць.
     То  былi  мужыкi. Усе  e  кажухах  мехам  наверх,  у  аднолькавых белых
магерках, з аднолькавымi чырвонымi лапамi.
     I eсе яны e  месячным  святле  былi на адзiн твар:  як быццам сама гэта
зямля  адначасова  нарадзiла iх.  У двух  я пабачыe доeгiя  стрэльбы,  як  у
Рыгора,  адзiн  трымаe  у  руках  пулгак,  астатнiя  былi  eзброены  доeгiмi
рацiшчамi i вiламi, а адзiн нават простай дубiнай.
     -- Гэта хто? -- здзieлена спытаe я.
     -- Мужыкi, -- нутром прагудзеe Рыгор. -- Хопiць цярпець. Два тыднi таму
дзiкае паляванне  затаптала на верасовай пустцы  брата  вось гэтага  мужыка.
Мiхалам яго завуць.
     Мiхал сапраeды нагадваe "Мiхала -- бурага дзедзiна". Глыбокiя маленькiя
вочкi, скулы шырокiя, рукi  i ногi -- не  горш як у Дубатоeка. Вочы яго былi
чырвонымi i  апухлымi, рукi так сцiснулi вiлы, што  аж суглобы пальцаe сталi
белымi. Глядзеe ен змрочна i пахмура, але разумна.
     -- Хопiць,  --  зноe  сказаe  Рыгор.  -- Зараз нам  толькi  памiраць  i
засталося.  А памiраць  мы  не  хочам.  I ты,  Беларэцкi,  калi  што-небудзь
заeважыш,  маeчы. Гэта  справа наша.  I Бог  дазваляе  на  канакрада -- усiм
мiрам. Сення мы iх адвучым не толькi людзей таптаць, але i хлеб есцi.
     -- Гэта eсе?
     --  Не, -- сказаe мой наваз'яeлены Чортаe Бацька, --  гэтыя, на  чале з
Мiхалам,  застануцца тут,  пад  тваей рукою. А  мае чакаюць ля  балота,  што
акружае  Яноeскую пушчу, ля Ведзьмаковай ступы. Там яшчэ  два дзесяткi. Калi
яны  пойдуць там -- мы iх  сустрэнем, калi яны  пойдуць невядомай нам, iншай
дарогай  -- сустрэнеце вы. Мы  трымаем пад увагай пушчу, Халодную лагчыну  i
пусткi,  што  поруч.  Вы  -- Балотныя  Ялiны. Сустрэча,  калi  што такое,  у
Халоднай лагчыне. Калi спатрэбiцца дапамога -- дасылайце чалавека.
     I Рыгор знiк у цемры.
     Мы  зрабiлi засаду. Я загадаe шасцi мужыкам размясцiцца паабапал дарогi
ля  самай  паваленай агароджы,  тром -- трохi  далей.  Атрымаeся мяшок, або,
лепей,  нерат.  Трое павiнны былi,  у  выпадку чаго, перагарадзiць паляванню
шлях адступлення. Сам я стаe за вялiкiм дрэвам ля самай сцежкi.
     Я  забыeся яшчэ сказаць, што  на  кожнага  з нас  было па  тры паходнi.
Дастаткова было, каб асвятлiць, у выпадку патрэбы, усе.
     Мае  людзi e  шкурах  як  ляглi, так i  зраслiся з зямлею, нельга  было
адрознiць  iх  ад звычайных купiн, а шэрая аeчына злiвалася з шэрай, забiтай
восенню, травой.
     Так мы ляжалi  даволi  доeга.  Месяц плыe над  балотамi, мiльгацелi там
нейкiя блакiтныя iскры, туман то сплываe у суцэльную, каню па калена, смугу,
то зноe распаeзаeся.
     Яны з'явiлiся, як заeжды, нечакана.  Два дзесяткi  туманных коннiкаe на
туманных конях. Бязгучна i грозна насоeвалiся яны. Не звiнелi цуглi, не чуць
было чалавечых галасоe. Бязлюдная маса  рухалася да нас. Развявалiся  доeгiя
валасы i плашчы. Паляванне iмчала.
     А наперадзе, як раней, скакаe кароль Стах, прыкрыeшы капелюхом твар. Мы
чакалi, што  яны прылятуць, як вецер,  але  крокаe за  сто яны... спешылiся,
павазiлiся  ля конскiх ног, i, калi паехалi  пасля гэтага, паехалi павольным
крокам, да нас даляцеe зусiм нечаканы пасля маeчання ляск капытоe.
     Павольна  наблiжалiся  яны.  Вось  мiнулi  дрыгву,  вось  пад'ехалi  да
агароджы, вось мiнулi яе. Кароль Стах ехаe проста  на мяне, i я пабачыe, што
твар яго белы, як крэйда.
     Вось ен амаль ля майго дрэва.  Я ступie з-за яго i eзяe каня за аброць.
Адначасова левай рукою, у  якой акрамя рэвальвера быe у мяне стэк, я пасунуe
ягоны капялюх на патылiцу.
     Трупна-бледны, глядзеe на мяне вялiкiмi мертвымi вачыма твар Вароны. Ад
нечаканасцi ен, напэeна, не ведаe, што рабiць, але затое я добра ведаe гэта.
     -- Дык гэта вы кароль Стах? -- спытаe я цiха.
     I перацягнуe яго стэкам па твары.
     Конь Вароны стаe дыбкi i кiнуeся ад мяне e натоeп.
     У той самы момант грымнулi стрэльбы засады, i eсе закруцiлася e шаленым
моры  агню. Уставалi дыбкi  конi,  падалi коннiкi,  хтосьцi  нема крычаe.  Я
запамятаe толькi твар  Мiхала, якi  хладнакроeна цэлieся з  доeгай стрэльбы.
Сноп агню вырваeся з яе. Потым праплыe перада мною твар скуластага  хлопца з
доeгiмi касмылямi валасоe, што падалi  на лоб. Хлопец гэты працаваe  вiламi,
як на таку, пасля eзняe iх i з жахлiвай сiлай усадзie у жывот каня, што стаe
на дыбкi. Коннiк, конь i хлопец упалi разам. А я стаяe i, нягледзячы на тое,
што стрэлы нарэшце  загучалi i з iхняга  боку,  што кулi пасвiствалi ля маей
галавы, на выбар страляe па коннiках, што  мiтусiлiся e нашым коле. Ззаду iх
таксама палiвалi агнем.
     -- Браткi, нам здрадзiлi!
     -- Даскакалiся!
     -- Ратуйце!
     -- Божа! Божухна!
     На  тварах гэтых бандзюкоe я пабачыe  жах, i  радасць  помсты авалодала
мною. Iм трэба было думаць  раней пра тое, што адплата прыходзiць. Я  бачыe,
як чалавек з дубiнай удзерся e сярэдзiну коннага натоeпу i бie  ею наводмаш.
Уся   застарэлая  ярасць,   усе   доeгацярпенне  зараз  выбухнула  прыпадкам
нечуванага запалу, баявой  смеласцi. Хтосьцi рыeцом сцягнуe з сядла аднаго з
паляeнiчых, i конь пацягнуe яго галавою па карэннях.
     Праз  дзесяць  хвiлiн усе  было  скончана.  Конi  без  седакоe працягла
гiгаталi, пехцярамi ляжалi  на зямлi забiтыя i  параненыя. Толькi Варона, як
д'ябал,  круцieся  сярод мужыкоe, адбiваючыся мячом. Рэвальвер ен зацiснуe у
зубах.  Бie  ен  вельмi  добра.  Пасля  пабачыe у  натоeпе  мяне.  Твар  яго
перакрывieся такой жахлiвай нянавiсцю, што нават зараз я памятаю яго i часам
бачу e сне.
     Стаптаeшы канем аднаго з сялян, ен схапie рэвальвер:
     -- Трымайся, падла! Адняe яе! Табе таксама не мiлавацца!
     Селянiн з доeгiмi вусамi пацягнуe яго за нагу з каня.  I толькi  таму я
не eпаe на зямлю з дзiркай у чэрапе. Варона зразумеe, што яго зараз сцягнуць
з каня, i стрэлам ва eпор паклаe на месцы даeгавусага.
     I тады  я, паспеeшы eставiць новыя патроны,  высадзie  у яго  eсе шэсць
куль. Варона  хiтнуeся  e  сядле,  хапаючыся  рукамi за паветра, але  eсе  ж
паварацie  каня, збie на зямлю скуластага  хлопца  i  памчаe  у напрамку  да
балот. Ён усе хапаeся рукамi за паветра, але яшчэ сядзеe  у  сядле i разам з
сядлом (вiдаць, лопнула папруга) з'язджаe набок, пакуль не  павiс паралельна
зямлi.  Конь  збочыe,  i галава  Вароны з  маху  eдарылася аб  каменны  слуп
агароджы.
     Варона  з'ехаe  з сядла  i гопнуeся  аб  зямлю, застаeся ляжаць  на  ей
нерухомы, мертвы.
     Разгром быe поeны. Страшнае дзiкае паляванне  ляжала на зямлi, разбiтае
рукамi звычайных мужыкоe у  першы  ж  дзень, калi яны трошкi паднатужылiся i
паверылi сваiм  прымхлiвым мазгам, паверылi, што нават супраць зданяe  можна
eстаць з вiламi e руках.
     Я  прайшоe  па  месцы бойкi.  Коней  сяляне  зводзiлi eбок.  Гэта  былi
сапраeдныя  палескiя дрыкганты,  парода, ад якой зараз нiчога  не засталося.
Усе e палосах i  плямах, як рысi або леапарды, з  белымi  ноздрамi i вачыма,
якiя  адлiвалi  e  глыбiнi  чырвоным  агнем.  Я  ведаe,  што   гэтая  парода
вызначаецца  дзieнай  трывалай машыстай  iнахаддзю i пад час  намету  iмчыць
вялiзнымi скачкамi, як алень.  Не  дзiва,  што e тумане мне такiмi вялiзнымi
здавалiся iхнiя скачкi.
     I яшчэ  дзве  разгадкi  прыйшлi нечакана.  Па-першае, ля сядла  кожнага
паляeнiчага вiселi  чатыры глыбокiя аeчынныя  торбы, якiя, вiдаць, у выпадку
патрэбы,  можна было надзець на ногi коням i завязаць ля бабак. Крок рабieся
зусiм бязгучны. Па-другое: сярод  трупаe i параненых я пабачыe на  зямлi тры
чучалы, апранутыя  так, як i паляeнiчыя, у старыя капелюхi з пер'ямi, кабцi,
чугi, але прывязаныя вяроeкамi да сядла. Людзей у Вароны, вiдаць, не хапала.
     Але i нашы страты былi  значныя. Мы нiколi не перамаглi б  гэтай  банды
прафесiянальных  ваякаe,  каб  не нечаканасць нашага нападу. Але  нават  i з
гэтым атрымалася  дрэнна: мужыкi ваяваць  зусiм  не eмелi.  Скуласты хлопец,
якога збie  канем Варона, ляжаe  на зямлi з разбiтай галавою. У  даeгавусага
мужыка  дзiрка  ад кулi цямнела проста e сярэдзiне лба. Мужык з дубiнай, што
eдзерся  e  сярэдзiну  мiж  коннiкаe,  ляжаe  на зямлi i  стрыг  нагамi,  як
нажнiцамi:  адыходзie.  Параненых было e  два разы  больш. Я таксама атрымаe
рану: куля рыкашэтам шчоeкнула мне e патылiцу.
     Мы лаялiся. Мiхал бiнтаваe  мне  галаву, а я крычаe, што гэта глупства.
Мiж  тым сярод  паляeнiчых  адшукалi  аднаго  i  падвялi да  кастра, якi  мы
расклалi.  Перада мною стаяe з вiсячай, як бiзун, рукою  Марка Стахевiч, той
самы шляхцюк, размову якога з Пацуком  я падслухаe тады  пад дрэвам.  Ён быe
вельмi каларытны e сваей чузе вiшневага  колеру,  у  маленькiм  капелюху,  з
пустымi похвямi ад шаблi на баку.
     -- Ты, здаецца, пагражаe мужыкам,  Стахевiч? Ты  памрэш,  як гэтыя,  --
спакойна сказаe я. -- Але мы  можам адпусцiць цябе, бо адзiн ты няшкодны. Ты
паедзеш за  межы яноeскага наваколля i  будзеш жыць.  Мы адпусцiм цябе тады,
калi ты раскажаш нам пра вашу дзейнасць.
     Ён  павагаeся, паглядзеe на  жорсткiя твары  мужыкоe,  залiтыя чырвоным
сяйвом вогнiшча, на кажухi,  на рукi,  якiя  сцiскалi вiлы, i  зразумеe, што
лiтасцi тут чакаць нельга. Вiлы з усiх  бакоe абкружалi яго, датыкаючыся  да
цела.
     --  Гэта  eсе Дубатоeк, -- сказаe ен панура. -- Палац  Яноeскiх павiнен
быe перайсцi да Гарабурды, але Гарабурда вельмi запазычыeся Дубатоeку. Нiхто
пра гэта не ведаe, акрамя нас,  людзей Дубатоeка. Мы  пiлi e яго, i ен даваe
нам грошы.  А  сам  ен марыe пра палац. Ён не жадаe нiчога прадаваць адтуль,
хоць палац каштаваe многа. Варона казаe, што, каб прадаць усе рэчы адтуль па
музеях, можна было б атрымаць многа тысяч. Выпадак звеe iх з Варонай. Варона
не  жадаe  спачатку  забiваць  Яноeскую, хоць яму i паказалi  на дзверы. Але
пасля  таго, як  з'явieся Свецiловiч,  згадзieся  i  ен.  Казка  пра  дзiкае
паляванне караля  Стаха прыйшла Дубатоeку  да галавы  яшчэ тры гады таму.  У
Дубатоeка аднекуль есць прыхаваныя грошы, хоць жыве ен  назнарок  бедна.  Ён
наогул  вельмi  хiтры,  вельмi  скрытны,  вельмi  хлуслiвы  чалавек.  Самага
разумнага абкруцiць  вакол пальца,  такiм  мядзведзем  прыкiнецца, што далей
няма  куды.  I вось ен паехаe да  самай лепшай  у  нашай краiне  стайнi,  да
збяднелага за апошнiя гады пана, i купie усiх дрыкгантаe, а пасля перавеe iх
да Яноeскай  пушчы, дзе мы пабудавалi  сховiшча i стайню. Усiх здзieляла, як
гэта  мы можам iмчаць па  дрыгве, дзе  i кроку  ступiць  нельга.  А нiхто не
ведае,  як  мы плазавалi па Волатнай  прорве,  шукаючы  патаемных  сцежак. I
адшукалi.  I вывучылi. I iмчалi па мясцiнах,  дзе  сцежка была на локаць пад
тванню, а  з бакоe бездань. I, да таго  ж, гэтыя конi  -- цуд! Яны бягуць на
голас  Дубатоeка, як  сабакi.  Яны  чуюць  багну  i,  калi трэба, робяць над
месцамi,  дзе  сцежка  перарываецца,  вялiзныя  скачкi.  I яшчэ:  мы  заeжды
выязджалi  на паляванне толькi eночы, калi туман паeзе па зямлi. I eсе  таму
лiчылi  нас прывiдамi. А мы яшчэ i маeчалi заeжды. Гэта была рызыка. Але што
ж нам было рабiць, падыхаць з голаду на чвэрцi валокi? А Дубатоeк плацie. I,
да таго ж, мы не толькi даводзiлi гэтым да вар'яцтва або смерцi Яноeскую, мы
яшчэ  i вучылi  нахабных  хлопцаe, каб ведалi жах  божы i не думалi пра сябе
занадта многа. Дубатоeк  праз Гарабурду прымусie  тады  Кульшу  выклiкаць да
сябе  дзяeчыну, бо  ведаe  -- бацька занепакоiцца. I  мы  падлавiлi  Рамана,
перастрэлi  яго. Ух,  i гонка гэта была!.. Уцякаe, як чорт...  Але  яго конь
зламаe нагу.
     -- Мы ведаем гэта,  -- з'едлiва сказаe я. -- Мiж iншым, Раман выдаe вас
з галавою  менавiта  пасля смерцi, хоць  вы ягоным  крыкам  i не  верылi. Не
верылi яшчэ два днi таму, калi размаeлялi з Пацуком пасля забойства Бермана.
     У Стахевiча  аж скiвiца  адвалiлася.  Я eладна  загадаe яму распавядаць
далей.
     -- Мы навялi жах на eсе наваколле. Наймiты згаджалiся на тую цану, якую
даваe гаспадар.  Мы сталi лепей жыць. А Яноeскую  давялi  да роспачы.  I тут
з'явieся  ты,  Беларэцкi.  Дубатоeк   прывез  тады  партрэт  Рамана  Старога
нездарма. Каб  не ты, яна была  б вар'яткай праз тыдзень пасля гэтага. I тут
пан Рыгор пабачыe, што памылieся. Яна была вяселай.  Ты eвесь час танцаваe з
ею. Дубатоeк назнарок запрасie цябе, калi перадавалi  справы  апекi,  каб ты
пераканаeся, што яна бедная. Ён добра eпраeляe маенткам  -- гэта ж быe ягоны
будучы  маентак.  Але  беднасць  Яноeскай на  цябе не  падзейнiчала,  i цябе
вырашылi прыбраць.
     -- Мiж iншым, -- сказаe я, -- я нiколi не думаe ажанiцца з ею.
     Стахевiч невымоeна здзiвieся.
     -- Але  нiчога. Ты eсе адно перашкаджаe нам. Яна  аджыла  з  табою. Мiж
iншым,  Дубатоeк  сапраeды любie Яноeскую. Яму шкада было  яе знiшчаць,i каб
магчыма было абысцiся  без  гэтага, ахвотна згадзieся б. I  цябе ен паважаe.
Казаe нам заeжды, што  ты сапраeдны чалавек, шкада толькi, што  не згодзiшся
быць з намi. Тады, на баль, Дубатоeк прывез Яноeскай стары eбор,  бо ен тых,
хто не  звык  да яго, робiць непрыгожым. I  сам здзiвieся, так гэта нечакана
добра атрымалася. Словам, справы нашы eскладнiлiся: трэба было eбраць i вас,
i Свецiловiча, якi меe права на спадчыну i кахаe Яноeскую. Дубатоeк запрасie
вас да  сябе, дзе  Варона  павiнен быe вызваць  вас на дуэль. Ён  так  добра
разыграe  усе  гэта,  што  нiхто не  падумаe, што  не  ен,  а  Дубатоeк  быe
натхнiцелем справы, а мы тым  часам разглядалi  вас,  бо  трэба  было  добра
запомнiць ваш твар.
     -- Далей, -- кiнуe я.
     Стахевiч завагаeся, але Мiхал торкнуe яму злегку вiламi e месца, адкуль
растуць ногi. Марка паглядзеe вакол зацкаваным позiркам спадылба.
     -- З  дуэллю атрымалася глупства. Дубатоeк падпойваe  цябе,  але  ты не
п'янеe.  Ды яшчэ выявieся такiм спрытным, што паклаe Варону,  i  ен сапраeды
павiнен быe пяць дзен праляжаць у ложку.
     -- А як вы маглi адначасова быць у хаце i гнацца тады за мною?
     --  За  абсадай Дубатоeкавай хаты чакалi  другiя, навiчкi. Мы думалi iх
спачатку  пусцiць па слядах  Свецiловiча, калi цябе заб'юць, але  Свецiловiч
сядзеe з намi да наступнага дня, а Варона быe паранены. Iх пусцiлi за табою.
Дубатоeк дагэтуль не можа дараваць  сабе, што па тваiх слядах пусцiлi  гэтых
саплякоe. Каб  не гэта --  ты б ад нас не eцек  нiзавошта. I,  да таго ж, мы
думалi, што ты  iшоe па дарозе, а ты рушыe пусткаю ды яшчэ прымусie страцiць
час перад балотнай лагчынай.  Пакуль  сабакi натрапiлi  на след  -- было eжо
запозна. I дагэтуль мы не ведаем, як ты eслiзнуe тады ад нас, спрытняга! Але
ведай, спаймалi б -- не пашчасцiла б табе.
     -- А чаму рог спяваe убаку? I яшчэ, дзе гэтыя навiчкi зараз?
     Стахевiч павагаeся:
     -- На паляeнiчым розе граe адзiн з нас, якi ехаe нездалек. А навiчкi --
вось яны, тут, ляжаць на зямлi. Нас было раней менш. I мы вялi з сабой коней
з пудзiламi e сядле. А  частка маладых пайшла да Халоднай лагчыны Мы думалi,
што ты  там адзiн, разам са сваiм Рыгорам, вартуеш. Але  мы не спадзявалiся,
што вас тут --  армiя. I  вось  дорага заплацiлi за гэта. Вось  яны  ляжаць:
Пацук, Ян  Стыровiч, Паeлюк Бабаед.  I нават Варона. Ты пазногця  ягонага не
варты. Разумны быe Варона, а таксама не мiнуe божага суда.
     --  Нашто вы падкiнулi мне запiску пра  тое, што паляванне караля Стаха
прыходзiць уначы?
     -- Што ты, што ты, -- захiтаe Стахевiч галавою, -- зданi не падкiдваюць
запiсак. Мы на такую дурасць не пайшлi б.
     "Гэта, напэeна, Берман зрабie", -- падумаe я, а eголас сказаe:
     -- А мяне гэтая  запiска пераканала e тым, што вы не зданi, якраз у той
момант,  калi  я  пачынаe  гэтаму  верыць.  Падзякуйце  за  гэта  невядомаму
дабрадзею, бо са зданямi я наeрад цi адважыeся б змагацца.
     Стахевiч збялеe i, ледзь варушачы скiвiцамi, кiнуe:
     -- Гэтага  чалавека мы  б раздзерлi  на  кавалкi.  А  вас  я ненавiджу,
нягледзячы на тое, што не мая сiла. I я буду маeчаць.
     Рука Мiхала схапiла палоннага ззаду за шыю i нацiснула за вушамi.
     -- Кажы. Iначай мы цябе тут...
     -- Добра. Ваша сiла... Радуйцеся, хлопцы... А мы вас таксама правучылi.
Няхай хто даведаецца, куды галоeныя крыкуны падзелiся з вескi Яркi, якую пан
Антось Духвiца з зямлi сагнаe? Спытайце  e каго, можа, i даведаецеся. Шкада,
што Дубатоeк не загадаe вас удзень падсцерагчы i застрэлiць. А гэта  ж легка
было зрабiць, асаблiва калi  вы да Кульшаe  iшлi,  Беларэцкi. I  я вас нават
бачыe  тады.  Мы  яшчэ тады зразумелi, што вы шворку  на нашу шыю згатавалi.
Кульша старая,  хоць i вар'ятка, але магла пра нас нешта рэкнуць. Яна пачала
здагадвацца,  што  была нашай  зброяй у дзень забойства  Рамана. Давялося яе
тады  толькi  аднойчы з'яeленнем дзiкага  палявання  настрашыць. Галава была
слабая, адразу вар'яткай стала.
     Я аж  кiпеe ад усiх тых агiдных учынкаe, ад усiх паскудстваe,  пра якiя
распавядаe  мне  гэты   чалавек.  Толькi  тут  бездань  шляхецкага  падзення
адкрылася мне. I я згадзieся з  Рыгорам, што гэту пароду трэба знiшчыць, што
яна пачала смярдзець на eвесь свет.
     -- Далей, паскуднiк!..
     --  Калi мы  даведалiся, што Рыгор  згадзieся шукаць  разам з  вамi, мы
зразумелi, што  нам будзе вельмi дрэнна. Тут я eпершыню пабачыe, як Дубатоeк
спалохаeся. Ён аж жоeты зрабieся. Трэба, кажа, канчаць,  i не дзеля багацця,
а дзеля eласнай шкуры. I мы з'явiлiся тады да палаца.
     -- Хто гэта крычаe тады? -- сурова спатаe я.
     -- Хто крычаe, таго больш няма. Вось ен ляжыць... Пацук...
     Стахевiч вiдавочна пацяшаeся, распавядаe  пра  eсе з  гонарам, хвацка i
зухавата,  з  такiм  залiхвацкiм  маладзецтвам,  быццам  вось-вось  "Баладу"
Рубiнштэйна заспявае, але я  добра бачыe,  што ен баiцца, хоць добра валодае
сабою.
     -- Ды i я магу амаль так крычаць.
     I ен закiнуe галаву  -- жылы надулiся на яго шыi -- i пачаe забiраць то
вышэй,  то нiжэй.  Апошнi  раз  я  пачуe  крык дзiкага палявання:  нялюдскi,
жахлiвы, дэманскi.
     -- Раман! --  рыдаe i галасie голас. --  Раман! Раман! Авой! Помста! Мы
адпачнем! Раман у дваццатым калене, выходзь!
     Голас  яго  пакацieся  над  Волатавай  прорвай кудысьцi  далека,  пачаe
пераклiкацца з  рэхам,  запоeнie  сабою eвесь абшар.  У  мяне  мароз  пайшоe
спiною.
     I Стахевiч зарагатаe:
     -- Ты не выйшаe тады, Беларэцкi. Нiчога, на тваiм месцы другi здох бы з
жаху. Мы спачатку падумалi, што  ты спудзieся, але на  другi дзень здарылася
амаль  непапраeнае. Свецiловiч нарваeся на  Варону, якi  ездзie для вярбоeкi
новых  паляeнiчых i  спазнieся.  I гэта  было якраз ля  сцежкi,  што вядзе e
пушчу,  да нашай схованкi. А  пасля мы прасачылi, што ен  сустрэeся з табою,
Беларэцкi, у лесе. I  хоць ен не сказаe табе гэтага  пакуль што, мы разумелi
--  яму  нельга даць  анi  гадзiны жыцця.  Палову людзей накiравалi  да трох
хвояe. Дубатоeк даслаe Свецiловiчу лiст  i выбавie з хаты. А пасля з паловаю
людзей, з трыма старымi хлопцамi  i навiчкамi, паехалi да Балотных Ялiн. Сам
Дубатоeк спешыeся тады i  падкраeся да цябе  ззаду.  Але ты  паспеe ужо даць
некалькi стрэлаe,  i нашы  неабстраляныя кампаньены кiнулiся eцякаць. I яшчэ
адно дзiва: ты наклаe у патылiцу Дубатоeку i так даe яму, што ен дагэтуль не
сядае на каня, сядзiць дома. Дома ен i  сення, так што ты сцеражыся, хлоп. А
цябе,  Беларэцкi, ен добра тады абкруцie. Ты i ачуняць  не паспеe, а eжо яго
падсаджваe  на каня. Затое з Свецiловiчам нам пашанцавала. Варона  дачакаeся
яго,  спытаe  коратка: "Адкрыe дзiкiх  паляeнiчых?" Той толькi  плюнуe у бок
Вароны. Тады Варона  стрэлie. I  тут  з'явieся ты,  страляe  па  нас, аднаму
прастрэлie  руку. А пасля ты пабie станавога, а пасля цябе выклiкалi e павет
не  без  нашай  дапамогi.  Ты,  напэeна,  не  ведаеш, што  цябе павiнны былi
заарыштаваць, а  пасля  забiць  па  дарозе  "пры спробе eцячы". Але  ты  быe
занадта  спрытны, д'ябал,  табе  пашанцавала,  i  лiст губернатара  прымусie
суддзю адмовiцца  дапамагаць нам.  Ён  на каленях малie Дубатоeку,  каб цябе
хутчэй  застрэлiлi.  Дарэчы,  Варона  чакаe  тады  Свецiловiча  пад дрэвамi,
страляe па iм i eжыe такую хiтрасць, якой ты нiколi не адгадаеш.
     -- Чаму не, -- раeнадушна сказаe  я. -- Дубатоeк выдраe  з  часопiса  e
Яноeскай некалькi аркушаe, i з  iх  зрабiлi клак.  Вы  думалi,  што  я, калi
выб'юся жывым з вашых лап, грунтуючыся на гэтым, буду падазраваць Бермана.
     Скручаныя, падобныя на кiпцюры пальцы Стахевiча драпалi сабе грудзi.
     -- Д'ябал! --  ледзь  прахрыпеe ен. --  Не трэба  было нам звязвацца  з
табою. Але  хто думаe? Вось яны,  не думаючыя, ляжаць тут  зараз, як торбы з
дзярмом, нiнавошта не вартыя.
     Пасля зноe пачаe гаварыць:
     -- I вось яшчэ наша памылка. Глядзелi за табою,  а за  хлопамi пакiнулi
глядзець,  за Рыгорам  пакiнулi. А яны  дабралiся  да нас,  да  схованкi, да
патаемных сцежак...
     I  нават ля крыжа Рамана табе пашанцавала, мы забiлi кураня, выпусцieшы
цябе з  лап. Забiлi  на скаку, не  спыняючыся.  Кокнулi -- i  далей. I пасля
толькi  пайшлi праверыць. I нават тут  нарвалiся на цябе, як  дурнi. А пасля
знiкнуe Гарабурда, i мы вырашылi не вяртацца e гэтую ноч дахаты, перш чым не
здабудзем цябе. Вось i здабылi...
     -- Хопiць, -- сказаe я. -- Слухаць брыдка. I хоць ты  варты пятлi -- мы
не знiшчым цябе. Мы далi слова. Пасля мы разбяромся i, калi ты будзеш вельмi
вiнен, перадамо цябе e губернскi суд, а калi не -- выпусцiм.
     Я  не паспеe сказаць гэта, як Стахевiч раптам адштурхнуe  двух мужыкоe,
вырваeся i з надзвычайнай хуткасцю пабег да коней. Вартавому  ен даe нагою e
жывот, ускiнуe цела e сядло i з месца eзяe наметам.  На хаду ен павярнуeся i
здзеклiва крыкнуe:
     --  Чакай яшчэ  губернскага  суда!  Я зараз да  Дубатоeка,  ен на  вас,
хлопцы,  усю шляхту ваколiцы  падыме. Вас тут на месцы  пакладуць.  I  табе,
хамло сталiчнае, не жыць, i шалаве тваей таксама. А ты, дурны  Мiхал, ведай,
гэта я твайго брата нядаeна стаптаe. Тое самае i табе будзе.
     Мiхал павеe у паветры руляй доeгай стрэльбы i, не цэлячыся, нацiснуe на
спуск. Стахевiч моeчкi,  быццам так трэба было, кульнуeся з сядла, абаранкам
некалькi разоe перавярнуeся на зямлi i зацiх.
     Мiхал  падышоe да яго, узяe за аброць каня i стрэлie Стахевiчу проста e
лоб. Пасля ен сурова сказаe мне:
     --  Iдзi  наперад, атаман. Няeчасна ты з iмi добры  стаe. Дабрыню прэч.
Абыдзецца без марцыпанаe цыганскае вяселле. Iдзi, мы  цябе  дагонiм. Iдзi па
дарозе, да Халоднай лагчыны. I не павяртайся.
     Я  пайшоe. I  сапраeды, якое я  меe права мiндальнiчаць з iмi. Каб гэты
здраднiк дабраeся  да  Дубатоeка --  яны  б усе  наваколле залiлi  крывей. А
Дубатоeка трэба хутчэй узяць. Трэба eзяць сення ж уначы.
     Ззаду пачулiся стогны i лямант.  Там дабiвалi параненых. Я  паспрабаваe
павярнуцца -- i не  мог. Шчыпала e глотцы. Але хiба яны не зрабiлi б з  намi
яшчэ горшага?
     Дагналi яны  мяне на палове  дарогi да  лагчыны. Iмчалi на дрыкгантах з
вiламi e руках.
     -- Сядай, атаман, -- дабрадушна сказаe мне Мiхал. -- З гэтымi скончылi.
А прорва-матухна не раскажа нiкому. Вось як з iмi...
     Я зусiм спакойна адказаe:
     --  Ну i добра. А зараз хутчэй да Рыгора. Пасля, разам з iм, пойдзем на
дом Дубатоeка.
     Мы дамчалi да лагчыны e вокамгненне  i там  таксама заспелi самы  канец
трагедыi.  Рыгор  i два  дзесяткi мужыкоe збiлiся  e лагчыне.  Рыгор стрымаe
слова, хоць са  спайманымi eдзельнiкамi палявання не eчынiлi расправы, як  з
канакрадамi, а  проста забiлi. Перад Рыгорам ляжаe на спiне апошнi  з жывых:
зусiм маладзенькi шляхцюк. Я  так i кiнуeся да iх.  А той, пазнаeшы  па маей
вопратцы, што я не селянiн, раптам закрычаe:
     -- Матулька! Матулька! Мяне забiваюць!
     -- Рыгор, -- узмалieся я. -- Не трэба, ен зусiм яшчэ малады:
     I я eчапieся e яго плячо, але тут мяне схапiлi ззаду за рукi.
     -- Прэч! --  гаркнуe Рыгор. -- Бярыце яго! Боeдур! А яны дзяцей з Яркоe
шкадавалi? Тыя з голаду здыхалi... з голаду! Чалавек есцi, па-твойму, не мае
права?! У яго матулька! А e нас матулек няма?! А e Мiхалавага брата не  было
матулькi?  А  e цябе яе няма,  што ты такi добры?! Слюнцяй! А ты ведаеш, што
гэты  вось  "хлопчык малады"  сення  Сымона,  Зосьчынага  брата,  застрэлie!
Нiчога, мы iм зараз учынiм, як у песнi, "Ваeкалакаву ноч".
     I Рыгор, павярнуeшыся, з сiлаю eсадзie вiлы e тое, што ляжала на зямлi.
     Я адышоe убок i сеe на кукiшкi. Мяне пачало  ванiтаваць. I я  не адразу
пачуe, як Рыгор, калi забiтых пакiдалi eжо  e багну, падышоe i eзяe  мяне за
плечы:
     --  Дурань  ты,  дурань...  Ты  думаешь,  мне не  шкада?  Сэрца  крывею
аблiваецца.  Спаць  спакойна,  здаецца, нiколi e жыццi не змагу. Але цярпець
дык цярпець, а  калi пачалi eжо -- дык да канца.  Каб нiводнага не пакiнуць,
каб  толькi мы  адны, пад кругавой парукай, ведалi. "Малады"! Ты  думаеш, не
вырасце з гэтага  маладога стары гад?  Вырасце.  Асаблiва  пры  eспамiнах аб
гэтай  ночы. Так будзе нашага брата, хлопа, шкадаваць,  што  дзiву дасiся...
Пусцi яго -- суд сюды з'едзецца. Мяне  з табою -- у пятлю. Мiхала i астатнiх
--  на катаргу.  Крывею  наваколле зальюць, шмагаць будуць так,  што  мяса з
заднiц шматкамi паляцiць.
     -- Я  разумею, -- адказаe  я. -- Трэба, каб  нiводны  з iх  не  eцек. Я
толькi  што  Свецiловiча eспомнie.  Трэба,  браце,  падавацца да апошняга  з
жывых, да Дубатоeка.
     -- Добра, -- ласкава прабурчаe Рыгор. -- Вядзi.
     I атрад рушыe за мною  e бок дома Дубатоeка. Мы ляцелi наметам,  i конi
iмчалi так,  як  быццам за намi гналiся  ваeкi.  Месяц цьмяна асвятляe  нашу
кавалькаду: кажухi  мужыкоe, вiлы,  змрочныя  твары,  пудзiлы  на  некаторых
конях. Нам давялося агiнаць балота вакол Яноeскай пушчы. Мы даволi доeгi час
марудзiлi  там,  пакуль  перада  мною  не  eзнiклi  верхавiны  лiп  ля  дома
Дубатоeка. Месяц залiваe iх мярцвячым  святлом, i, нягледзячы  на познi час,
пад лiпамi мiргалi тры ружовыя агеньчыкi.
     Я  загадаe людзям спешыцца сажнях  у пяцiдзесяцi ад дома i акружыць яго
плотным колам. Паходнi трымаць у  руках i быць гатовымi па  сiгналу запалiць
iх. Загад выканалi  моeчкi. Сам я  пералез праз  нiзенькую агароджу e  сад i
пайшоe мiж радамi амаль ужо голых яблынь, залiтых мiгатлiвым святлом месяца.
     -- Хто з коньмi? -- спытаe я e Рыгора, якi iшоe за мною.
     -- Хлопец адзiн. Ён, у выпадку чаго, сiгнал нам дасць. Свiшча надта eжо
добра. Проста салавей-разбойнiк: конi на каленi падаюць.
     Мы  кралiся  далей, i боты нашы мякка  ступалi па мокрай, iльснянай, як
мак, зямлi. Я падышоe да акна: Дубатоeк быe у пакоi i  нервова хадзie з кута
e кут, часта пазiраючы на вiсячы гадзiннiк.
     Я  нiколi  не  бачыe такога  твару. Гэта  быe  другi  Дубатоeк,  i тут,
сам-насам з сабою, вядома, сапраeдны. Куды падзелiся дабрыня, памяркоeнасць,
ружовы твар каляднага дзеда. Гэты твар быe  жоeты, з моцна апушчанымi кутамi
рота, з рэзкiмi зморшчынамi ля носа. Вочы запалi, глядзелi мертва i змрочна.
Я  жахнуeся, пабачыeшы яго, як жахаецца чалавек, якi праспаe  ноч  у ложку i
толькi ранкам знайшоe у iм змяю, якая залезла туды для цеплынi.
     "Як я мог быць такiм бестурботным?" -- з жахам падумаe я.
     Не, з iм  трэба было канчаць. Ён сам  -- больш небяспечны, чым  дзесяць
дзiкiх паляванняe. Добра, што я пазбавie яго тады на некаторы час магчымасцi
ездзiць верхам, iначай мы б  не выкруцiлiся. Ён бы не паехаe проста на кулi,
ен бы  не драбнie атрад, ен бы раздушыe нас з Рыгорам, як  кацянят, капытамi
сваiх коней, i зараз мы ляжалi б недзе на дне прорвы з выкалатымi вачыма.
     -- Дасылай сюды, Рыгор, чалавек сем. Яны будуць выбiваць дзверы тут, вы
-- з параднага eвахода, а я паспрабую ададраць дошку e iмшанiку i кiнуцца на
яго. Толькi eсiм адразу.
     -- А можа, паспрабаваць выдаць сябе  за  паляванне, пастукаць у акно i,
калi адчынiць,  схапiць. Сваякоe  ен на гэтую ноч адаслаe, сам  у  доме,  --
прапанаваe Рыгор.
     -- Нiчога не атрымаецца. Гэта хiтры лiс.
     -- А eсе ж паспрабуем. Разумееш, крывi шкада...
     -- Глядзi, хлопча, каб горш не было, -- пакруцie я галавою.
     Коней падвялi да дома.  Людзi мае  загаманiлi.  Я з  радасцю пабачыe  у
акно,  што  твар пана Рыгора прасвятлеe, як  быццам ен дачакаeся нарэшце. Ён
пайшоe са свечкаю да дзвярэй, але раптам спынieся, непаразуменне адбiлася на
яго твары.  У  той самы  момант  ен дзьмухнуe  на  свечку, i пакой патануe у
цемры. Справа зрывалася.
     -- Хлопцы! -- крыкнуe я. -- Акружайце дом.
     Пачуeся тупат бягучых  ног, воклiкi. З двух бакоe пачалi ламаць дзверы,
бiць у iх цяжкiм. А з мезанiна адначасова прагучаe стрэл.
     I адразу за стрэлам пачуeся з вышынi нялюдскi ад ярасцi голас:
     -- Абклалi,  сабакi. Чакайце! Шляхта так не здаецца!..  З другога  акна
мезанiна  вылецеe сноп агню. Дубатоeк, вiдаць, перабягаe ад  акна  да  акна,
страляючы ва eсе бакi па падступаючых людзях.
     -- Ого, ды e яго там цэлы арсенал, -- цiха сказаe Рыгор.
     Словы  яго перарваe  яшчэ  адзiн  стрэл.  Малады хлопец  поруч са  мною
пакацieся  па зямлi з прабiтай галавою.  Дубатоeк  страляe  лепш за  лепшага
паляeнiчага-палешука. Яшчэ стрэл.
     -- Прыцiскайцеся да сцен! -- крыкнуe я. -- Там кулi не дастануць.
     Кулi нашых хлопцаe, што стаялi за дрэвамi, адбiвалi трэскi ад бярвенняe
мезанiна, пырскалi атынкоeкай. Але зразумець, у якiм акне з'явiцца Дубатоeк,
было нельга. Перамога наша абяцала быць Пiравай.
     --  Андрэй! -- грымеe голас Дубатоeка.  -- Ты таксама атрымаеш свае. Па
маю душу прыйшлi, д'яблы -- аддасце свае душы!
     -- Паходнi  палiце, --  крыкнуe я. --  Кiдайце  iх  на  дах. У той самы
момант  палыхнулi вакол дома тры дзесяткi агнеe. Некаторыя з iх, апiсаeшы  e
паветры паeкола, падалi на дах  i, распырскваючы вакол сябе смалу, паступова
пачыналi працягваць языкi полымя  да акон мезанiна. У адказ на гэта  пачуeся
роe.
     -- Сорак на аднаго! Ды i то агнем карыстаецеся! Высакароднасць!..
     --  Маeчы!  --  крыкнуe  я. --  А на  адну  дзяeчыну  дваццаць коннiкаe
выпускаць высакародна?!  Унь  яны, твае коннiкi, зараз у  багне ляжаць. I ты
там будзеш.
     У адказ ля маей галавы цокнула аб атынкоeку куля.
     Дом Дубатоeка палаe. Жадаючы быць далей ад сценкi, я мятнуeся да дрэe i
ледзь не  eпаe: куля  караля  Стаха праспявала  ля  майго вуха. Нават валасы
заварушылiся.
     Полымя ахапiла мезанiн. Я eскiнуe рэвальвер i адначасова стрэлie.
     Дубатоeк дзiка завыe.
     Полымя  заглядвала e  мезанiн, i там, у  агнi,  самi пачыналi  страляць
загадзя зараджаныя стрэльбы. Мы супакоiлiся i зусiм былi адышлi ад дома, якi
ператварыeся  e   суцэльную  свечку,  калi  раптам  голас  хлопца  ля  коней
устрывожыe  нас.  Мы глянулi e  той бок i  eбачылi  Дубатоeка, якi  вылез  з
закiнутага сутарэння сажняe у пяцiдзесяцi ад дома.
     --  А-ах, -- прарыпеe  зубамi  Рыгор.  --  Забылi, што  e лiсiцы e нары
заeжды другi ход есць.
     А Дубатоeк, пятляючы, бег у напрамку  да  Волагавай прорвы. Правая рука
яго вiсела. Вiдаць, я eсе ж пачаставаe яго.
     Ён бег з  хуткасцю, нечаканай для яго таeшчынi.  Я стрэлie з рэвальвера
-- далека. Цэлы залп  вырваeся  са стрэльбаe маiх  людзей  -- хоць  бы  што.
Дубатоeк прабег невялiкi паплавок, з  маху кiнуeся  e балота i пачаe скакаць
па купiнах, як коннiк, з такой хуткасцю, што  e вачах мiльгацела. Апынуeшыся
на бяспечнай адлегласцi,ен пагразie нам кулаком.
     -- Трымайцеся,  пацукi!.. --  даляцеe да  нас  ягоны страшны голас.  --
Нiводнаму з вас не жыць.  Шляхецтвам, iмем, крывею  сваей клянуся --  выражу
вас разам з дзецьмi.
     Мы былi  eражаны.  Але  e гэты  момант  свiст такой  сiлы, што  e  мяне
забалела e  вушах, аддаeся над  балотамi.  Я глянуe у той бок i  пры  святле
пажара  eбачыe, як  хлопец торкнуe  аднаму каню проста пад хвост калючы сухi
бадзяк. Зноe свiст...
     Статак дзiка гiгатаe. Конi ставалi дыбам. Зразумеeшы план гэтага юнака,
мы кiнулiся да дрыкгантаe i пачалi сцябаць  iх.  У  наступны момант ахоплены
панiкаю статак  памчаe да Волатавай  прорвы. На некаторых конях яшчэ сядзелi
постацi фальшывых паляeнiчых.
     Дзiкi  пошчак  капытоe раздзер ноч.  Конi iмчалi як  шаленыя. Дубатоeк,
вiдаць таксама  зразумеe, чым гэта пахне, i, азваeшыся шаленым крыкам, пабег
з хуткасцю роспачы балотнай  сцежкай. Ён бег,  а конi  за iм,  прывучаныя да
гэтага тым, хто зараз уцякаe ад iх.
     Мы бачылi, што шалена iмчала дзiкае паляванне караля Стаха, пазбаeленае
коннiкаe. Развявалiся e паветры грывы,  твань ляцела з-пад  капытоe, i зорка
гарэла над галовамi коней.
     Блiжэй!  Блiжэй!   Адлегласць   памiж  Дубатоeкам  i   шаленымi  коньмi
змяншалася. У  адчаi  ен  збочыe са  сцежкi,  але звар'яцелыя  конi  збочылi
таксама.
     Крык, споeнены смяротнага жаху, даляцеe да нас:
     -- Ратуйце! О, кароль Стах!..
     У  той самы момант  ногi ягоныя  з маху  eскочылi  e  бездань,  а  конi
наздагналi  яго i пачалi  правальвацца. Першы  дрыкгант  змяe яго  капытамi,
уцiснуe  глыбей  у  смярдзючую  багну i загiгатаe.  Забулькацела, загаварыла
дрыгва.
     -- Кароль Стах!.. -- даляцела да нас.
     Пасля нешта вялiзнае заварочалася e глыбiнi, глытаючы ваду.
     Пасля  конi  i  чалавек знiклi, i  толькi  вялiкiя булькi  засiпелi  на
паверхнi.
     Як  свечка,  палаe  палац апошняга "рыцара",  рыцара  начных разбояe  i
воeчага сонца. Мужыкi e вывернутых кажухах i  з вiламi e руках стаялi  вакол
дома, залiтыя чырвоным трывожным святлом.


        Раздзел васемнаццаты

     Я  з'явieся дадому брудны,  стомлены  i,  калi  вартаeнiк  адчынie  мне
дзверы, адразу прайшоe да сябе. Нарэшце eсе было скончана, нарэшце раздушылi
чыгунную дзiкую сiлу.  Я быe такi выснажаны, што, запалieшы свечку, ледзь не
заснуe на  ложку, напалову  сцягнуeшы адзiн бот.  А калi я лег, усе  паплыло
перад  маiмi  вачыма:  балоты,  полымя  над  домам Дубатоeка,  мерны  пошчак
капытоe,  коннiкi,   жудасныя  крыкi,   твар  Рыгора,  якi   апускае  цяжкiя
габлi-трайчаткi. I толькi потым цяжкi сон звалieся на мяне, уцiснуe галаву e
падушку, як конь капытом галаву Дубатоeка. Нават у сне  я жыe падзеямi ночы:
бег, страляe, скакаe i адчуваe сам, што ногi мае рухаюцца, бягуць у сне.
     Дзieным  было  мае абуджэнне, хоць i нельга было назваць абуджэннем мой
стан. Яшчэ e сне я адчуваe, што нешта цяжкае, вельмi нядобрае робiцца вакол,
што e пакоi гусцее цень нейкай невымоeнай, апошняй бяды. Быццам нехта сядзеe
у мяне на нагах, так налiлiся яны цяжкiм. Я адкрыe вочы i пабачыe смерць пад
руку  з Дубатоeкам, якi  смяяeся. I  я  разумеe,  што яны e сне, што  вочы я
адкрыe  у сне,  што бяда па-ранейшаму жыве e гэтым пакоi,  рухаецца, што яна
eсе наблiжаецца i наблiжаецца.
     Балдахiн  навiсаe, плыe на мяне, душыe, i  кутас яго вiсеe проста перад
маiмi вачыма.  Сэрца  шалена  калацiлася. Я  адчуваe,  што невядомае iдзе на
мяне, што яго  цяжкiя крокi  гучаць  на пераходах,  i я  адчуваe, што  я быe
слабы,  бездапаможны, што  eся  мая  сiла зараз  дарэмная, што нейкае дурное
страшыдла  зараз схопiць  мяне, або нават не мяне, а яе, i  хрупнуць тонкiя,
слабыя яе костачкi. А я буду толькi глядзець. Я круцie галавою i мыкаe, не e
змозе адбiцца ад кашмарнага цяжкага сну.
     I раптам  полымя  свечкi пацягнулася да столi;  стала чэзнуць, чэзнуць,
знiкаць i згасла нарэшце, знясiленае барацьбою з цемрай.
     Я глянуe на  дзверы  --  яны былi прыадчынены. Зноe цяжкi кашмар. Месяц
распляскаe святло  па сценах  пакоя, паклаe квадраты на  падлогу,  блакiтным
туманом курыeся e праменнях дымок ад згаслай свечкi.
     Застагнаe,  не  маючы  змогi варухнуцца. I раптам  пабачыe два  вялiкiя
бессэнсоeныя вокi, якiя глядзелi на мяне з-за парцьеры. Гэта было жахлiва! Я
хiтнуe галавою: твар жанчыны глядзеe на мяне. I яшчэ каб вочы яе глядзелi, а
то яны eтаропiлiся кудысьцi за мяне, быццам бачылi мяне  наскрозь i e той жа
час не заeважалi.
     Пасля  невядомая iстота паплыла да мяне. Я глядзеe на яе,  на Блакiтную
Жанчыну  Балотных Ялiн,  i валасы мiмаволi  eставалi дыбарам на маей галаве,
хоць  я i не ведаe, ява гэта цi сон,  сон майго знясiленага цела. Гэта  была
яна, жанчына з партрэта, падобная  на Надзею Яноeскую i адначасова зусiм  не
падобная: даeжэйшы  твар,  спакойны, як смерць, зусiм не  той  выраз  на iм,
постаць  больш  высокая  i  моцная. I  вочы  глядзелi  мертва i  пранiкнена,
глыбокiя, як вiр.
     Блакiтная Жанчына  плыла. Вось яна e сваiм  дзiвосным блакiтным  уборы,
якi зiхацеe  пералieчатымi хвалямi  пад туманным святлом  месяца, выплыла на
сярэдзiну пакоя, выцягнула рукi, мацаючы iмi паветра.
     Я адчуваe, што канчаткова прачнуeся, што ногi мае скутыя, што дзiвосная
здань рухаецца да мяне, цягне свае рукi.
     "Што  здарылася  з гаспадыняй, можа, яна мертвая зараз, нездарма ж такi
невымоeны жах ахапie маю iстоту толькi што, у сне?"
     Гэтая  думка  надала мне сiлы. Я збie  нагамi  коeдру, прыгатаваeся  да
нападу  i, калi яна падплыла  блiжэй,  схапie  яе проста за выцягнутыя рукi.
Адна мая рука  трапiла e нейкi, унiкаючы пальцаe, флер, другая моцна схапiла
за штосьцi невымоeна тонкае, слабае i цеплае.
     Моцна iрвануe яе  на сябе,  пачуe  крык i зразумеe сутнасць з'явы, калi
пабачыe, як грымаса жаху зноe села на твар, як у вачах,  быццам абуджаных ад
сну, з'явieся асэнсаваны агеньчык, выраз болю, трывогi i яшчэ чагосьцi,  што
бывае e вачах сабакi, якi чакае eдару. Блакiтная Жанчына закалацiлася e маiх
руках,  не  здольная ад нечаканасцi сказаць  анi  слова, а  пасля сутаргавае
рыданне вырвалася з яе вуснаe.
     I схожасць, новая схожасць гэтай iстоты  з  Надзеяй Яноeскай была такой
моцнай, што я, не памятаючы сябе, крыкнуe:
     -- Надзея Раманаeна, супакойцеся! Што вы, дзе вы?!
     Яна i слова не магла сказаць. Пасля жах споeнie яе зрэнкi.
     -- А! -- крыкнула яна коратка i спуджана i затрэсла адмоeна галавой.
     Абуджаная  з самнамбулiчнага стану, яна яшчэ нiчога не разумела, толькi
жах  поeнie  яе  маленькае, дрыжачае,  як  кацяня, сэрцайка. I  нязнаны  жах
споeнie i мяне таксама,  бо я  ведаe,  што ад  такога раптоeнага спуду людзi
часта вар'яцелi або заставалiся нямымi.
     Я не  ведаe, што я раблю, як мне ратаваць яе ад гэтага, i стаe укрываць
пацалункамi  яе  духмяныя  доeгiя валасы, спуджана дрыжачыя павекi, халодныя
рукi.
     -- Надзея Раманаeна! Надзея  Раманаeна! Любая!  Пяшчотная! Не бойся,  я
тут, я  з  табою, я знiшчыe  караля Стаха! Нiхто eжо не парушыць  твой добры
ласкавы спакой!
     Павольна, вельмi  павольна вярталася да  яе прытомнасць. Зноe адкрылiся
вочы. I я паступова пакiнуe цалаваць яе, хоць гэта было цяжэй за смерць.
     -- Што гэта? Што за пакой? Чаму я тут? -- прашапацелi вусны.
     Я eсе  яшчэ  трымаe яе e абдоймах, танюткi сiтняг, без якога я,  моцны,
адразу зламаюся. Я трымаe яе, бо ведаe: пакiнь -- i яна eпадзе.
     А e вачах яе мiж тым плескануeся такi жах, змешаны з такой вар'яцiнкай,
што я пашкадаваe, нашто я абудзie яе ад гэтага.
     -- Надзея Раманаeна! Супакойцеся, калi ласка! Не  трэба больш,  усе-eсе
будзе добра, светла для вас на зямлi.
     Яна не  разумела. Чорны цень поeз аднекуль з  кута да яе (вiдаць, хмара
засноeвала месяц), i яна глядзела на яго,  i зрэнкi, i вочы яе eсе шырылiся,
шырылiся, шырылiся.
     Вецер   раптам   загрукацеe   недзе  напаeадарванай  аканiцай,   завыe,
заскуголie у комiне. I гэта было  так  неймаверна падобна  на  далекi грукат
капытоe дзiкага палявання, на нялюдскi крык: "Раман! Раман! Выходзь!"
     Гэта было так падобна на eсе гэта, што я здрыгануeся.
     А  яна раптам  закрычала,  прыцiснулася  да мяне так, што я адчуваe  яе
грудзi,  каленi пад  тонкiм флерам, учапiлася  за  мяне,  i  я,  падначалены
нястрымнаму жаданню, прыцiснуe яе eсю да сябе.
     --  Клятыя  грошы.  Клятыя  грошы!  Забярыце,   забярыце  мяне  адсюль,
забярыце!.. Моцны, вялiкi чалавек мой,  уладар, забяры  мяне адсюль! Тут так
жахлiва, так холадна, так змрочна! Я не жадаю, не жадаю памiраць...
     Я перанес яе на ложак, легкую, як дзiця. "Капыты" eсе яшчэ грукацелi за
акном. Яна так учапiлася e мае рукi, што я адчуe сапраeдны боль.
     -- Забярыце, забяры мяне!.. Я не магу, я не магу.
     I eсе прыцiскалася да мяне, лавiла мой позiрк, хавалася за мае грудзi.
     Я адварочваe твар, я задыхаeся. Але я не мог. Гэта наляцела, як навала,
i   слабы   чалавек  не   вытрымаe.  Усе  злiлося,  закруцiлася  e  чырвоным
кругавароце, i яна даравала мне нават боль.
     Месяц схаваeся  за  домам, апошнiя адбiткi  яго  праменняe падалi на яе
твар, на радасныя спакойныя вочы, якiя глядзелi e змрок.
     Амаль рыдаючы ад шчасця,  якое заeжды  валодае  першым  i першай,  калi
нiхто раней не кранаeся так  тварам да тваей рукi, я з жахам думаe, што яна,
мая  першая,  адзiная,  назаeжды  свая,магла, каб гэтыя мярзотнiкi  дабiлiся
свайго, быць падобнай чымсьцi на тую, у Кульшавым доме.
     Гэтага не будзе. Пяшчотай, вечнай удзячнасцю, дабрыней -- я зраблю так,
што знiкне яе  самнамбулiзм. Нiводнага крыeднага, нiводнага чэрствага  слова
не скажу я ей. Хiба не  вянчаe нас нясцерпны  жах, чаканне  смерцi, агульнае
жаданне звычайнай  цеплынi? Хiба не рызыкавалi мы адзiн для аднаго? Хiба  не
eзяe я яе, як найвялiкшае шчасце, на якое не спадзяваeся?


        Раздзел дзевятнаццаты

     Вось i eсе. Праз  дзень упершыню за eсе  гэтыя днi сонца разам з легкiм
ранiшнiкам пала на балоты, пусткi, на  старыя  ялiны парку, на замшэлыя муры
маентка. Высокая  трава была  абсыпана белай халоднай  пудрай i ружавела  ад
першых праменняe сонца. I муры былi ружовымi, нават памаладзелi, прачнуeшыся
ад цяжкага сну, якi вiсеe над iмi тры гады. Молада блiшчалi вяселкавыя шыбы,
сонца кiдала  нягрэючыя  праменнi,  i адхоннi  пацелi ад  яго,  трава  на iх
рабiлася мокрай.
     Мы  ад'язджалi.  Вазок  стаяe  ля  дзвярэй  маентка.  Небагатыя пажыткi
прывязалi ззаду. Я вывеe з дома  Яноeскую, захутаную e  легкую футрачку, сам
сеe  поруч. Мы кiнулi апошнi позiрк на палац, у якiм зведалi боль i пакуты i
знайшлi, нечакана для сябе, каханне, за якое не шкада аддаць i жыцце.
     -- Што ты думаеш рабiць з гэтым? -- спытаe я.
     Яноeская знiзала плячыма, як ад марозу:
     -- Старыя  рэчы  аддам музеям,  астатнiя няхай бяруць  тыя мужыкi,  што
сталi  на абарону  сваiх  хат  i  выратавалi мяне. Палац  таксама аддамо пад
бальнiцу, школу  i  яшчэ  што-небудзь. --  I горка  eсмiхнулася: --  Маярат!
Столькi  крывi, такi  клубок  подласцi,  падступных злачынстваe, iнтрыг... I
дзеля чаго?  Жменька  золата... Не,  Бог  з iм, з  маяратам, гары  ен  ясным
агнем!..
     Я абняe яе за тонкiя плечы:
     -- Я так i думаe. Так i трэба было рабiць. Непатрэбна гэта нам, калi мы
адшукалi адзiн аднаго.
     Мы пакiнулi  e  палацы  новую  ахмiстрыню,  удаву з  дзiценкам,  якiх я
падабраe тады на дарозе. Слугi таксама засталiся на сваiх месцах.
     I  мы вельмi легка eздыхнулi,  калi палац знiк  за  павароткай  алеi. З
кашмарам было скончана.
     Калi  мы  выехалi з  парку  на верасовую пустку, што iшла  ля Волатавай
прорвы,  i брама  зачынiлася  за  намi  e апошнi  раз, i eжо заскакалi вакол
курганы i пусткi, я пабачыe чалавека, якi стаяe ля дарогi.
     Чалавек  гэты пайшоe вялiкiмi крокамi нам насустрач, затрымаe за аброць
каня, i мы пазналi Рыгора. Ён стаяe у сваiм  кажусе, зблытаныя валасы падалi
з-пад магеркi на лоб, на добрыя дзiцячыя вочы.
     Я скочыe з воза.
     -- Рыгор, дарагi, што не прыйшоe развiтацца?
     --  Хацеe  адных  вас сустрэць.  Цяжка  мне  пасля  гэтай гiсторыi.  Вы
малайцы, што едзеце, тут паeсюль вам усе будзе нагадваць старое.
     Палез рукою e кiшэнь i, пачырванеeшы, дастаe глiняную ляльку.
     --  Гэта  вам,  Надзея Раманаeна...  Можа,  паставiце дзе... успамiнаць
будзеце...
     Надзея eзяла яго за скронi  i пацалавала e  лоб. Пасля дастала  з вушэй
завушнiцы i паклала iх у шырокую чорную далонь паляeнiчага.
     -- Будучай жонцы тваей.
     Рыгор крэкнуe, пакруцie галавою.
     --  Бывайце  вы... Бывайце, лепей, хутчэй...  А то  адзiн  грэх з вамi:
разрумзаешся, як баба... Дзецi вы.  Жадаю вам найлепшага, самага  добрага на
зямлi.
     Я расцалаваe Рыгора ад усяе душы.
     -- Рыгорка!  Лепшы друг! Ёдзем з  намi, перасядзiш той час, калi будуць
шукаць Дубатоeка i iншых. А то яшчэ якi-небудзь паскуднiк заб'е цябе.
     Вочы Рыгора пасуровелi, i жолвы зарухалiся на скiвiцах.
     -- Го, няхай паспрабуе!..
     I рукi ягоныя сцiснулi доeгую стрэльбу, аж жылы на iх надзьмулiся.
     -- Зброя e  руках.  Вось яна.  Няхай возьмуць! Не паеду. Мае царства --
лясы. I гэтае царства павiнна быць шчаслiвым.
     -- I я веру e гэта, -- проста сказаe я.
     Калi мы ад'ехалi далека, я з узлесся яшчэ раз пабачыe на кургане  ягоны
вялiзны сiлуэт.  Рыгор стаяe  на фоне чырвонага неба з доeгай, вышэй галавы,
стрэльбаю e руках, у кажусе поeсю наверх, якi  абцягваe яго ладную  постаць.
Вецер развейваe яго доeгiя валасы. Цар лясных мясцiн!..
     Мы  праехалi лясы  праз  дзень,  таксама  на  свiтаннi.  Тут  толькi  я
зразумеe, якая была рознiца памiж яноeскiм наваколлем i гэтай зямлей. Мокрая
высокая трава, сонца, радасць...
     I над чыстымi хаткамi буслiныя вялiзныя гнезды i блакiтная цiшыня.
     Гэта  была  новая, зусiм  iншая  Беларусь.  Там-сям  стаялi  на  рэчках
сукнавальнi -- зусiм iншая эпоха, iншыя звычаi.
     Як  жа павiнна была  глядзець на  гэта  мая  жанчына  з  васемнаццатага
стагоддзя, калi нават я за гэтыя тыднi забыe усе гэта!..
     Я  глянуe  на тую, што мелася  стаць маей жонкай. Вочы яе былi шырока i
шчаслiва раскрытыя,  яна  прыцiскалася да мяне i часам перарывiста eздыхала,
як дзiця пасля слез.
     Мне вельмi хацелася,  каб  ей было  яшчэ  лепш.  I я  часам нахiляeся i
цалаваe яе тонкую руку.
     Непакоiла мяне e той час, ды i пазней, толькi яе хвароба. Таму я  наняe
на eскраiне горада маленькую хатку з садам.  Урачы сказалi, што гэта пройдзе
ад спакойнага жыцця.
     I  сапраeды,  гэта прайшло,  калi  яна  пражыла са  мною  два месяцы  i
сказала, што e нас будзе дзiця.
     Мы акружылi адзiн аднаго такiм морам пяшчоты i eвагi, такой любоeю, што
я нават праз дваццаць год здзieляeся гэтаму, як сну. Нам было добра паeсюль,
нават у  Сiбiры, куды я  трапie  у  1902  годзе.  Яна  была больш чым проста
жонкай, яна была другам да смерцi.
     Мы жылi доeга i шчаслiва, як у песнi:

     Пакуль сонца ззяла над грэшнай зямлею...

     Але  яшчэ  i  зараз  я часам бачу e сне сiвыя верасовыя пусткi,  чэзлую
траву  на паверхнi  прорваe  i дзiкае паляванне  караля Стаха, якое скача па
дрыгве. Не бразгаюць цуглi, моeчкi сядзяць у седлах прамыя постацi коннiкаe.
     Вецер  развейвае  iх валасы, плашчы,  грывы коней, i  самотная  гострая
зорка гарыць над iхнiмi галовамi.
     У жахлiвым маeчаннi шалена  скача  над  зямлею  дзiкае паляванне караля
Стаха.
     Я прачынаюся i думаю,  што не прайшоe  ягоны  час, пакуль  есць  цемра,
голад, нераeнапраeе i цемны жах на зямлi. Яно -- сiмвал усяго гэтага.
     Хаваючыся  напалову  e  тумане,  iмчыць   над  змрочнай  зямлей  дзiкае
паляванне.


     Беларуская Палiчка: http//palecka.cjb.nit