---------------------------------------------------------------------
     У.Шыц?к. "У час не вярнул?ся", "Мастацкая л?таратура", М?нск, 1975
     OCR & SpellCheck: Zmiy (zmiy@inbox.ru), 20 л?пеня 2003 года
     ---------------------------------------------------------------------

     Пройдзе час,  з  зямных касмадрома? возьмуць старт вял?зныя зоркалёты ?
нак?руюцца да далёк?х галактык.
     Магчыма,  гэта адбудзецца ?жо ?  наступным стагоддз?,  магчыма,  значна
пазней.  Але  наша  мара не  хоча чакаць,  мы  ?жо  цяпер хочам ведаць,  што
напаткае бясстрашных астралётчыка? у  бясконцай прасторы.  Аб  ?х  прыгодах,
лёсе ? знаходках расказваецца ? гэтым зборн?ку фантастычных апавядання?.


     Сляды абрывал?ся,  быццам у Корзуна раптам вырасл? крылы ? ён узляце? у
ф?ялетавую бездань бязвоблачнага неба С?рэны. Гэтага, вядома, быць не магло.
Але  ?сё  ж  ц?кава,  куды  дзе?ся Корзун?  Шабана? па?тары? пытанне ?голас,
з?рну? на  Савацеева.  Той не  адказа?,  ?  Шабана? зно? паглядзе? на сляды.
Выразныя,  як на мяккай гл?не,  з  рубчыкам? ? палоскам? ад цяжк?х чарав?ка?
скафандра,  яны пачынал?ся адразу пад скалой, на якой зараз стаял? Шабана? ?
Савацее? са св?тай робата? ?  з якой гадз?ну назад саскочы? ун?з Корзун.  Ён
напэ?на не  спяша?ся -  сляды был?  акуратныя,  нават у  апошняй ямцы сценк?
абсыпал?ся не больш,  чым у астатн?х.  А далей жа?це? некрануты пясок, аж да
самай вады, да якой заставалася яшчэ метра? дзесяць.
     - Хвал? змыл??.. - Савацее? сказа? гэта ня?пэ?нена, хутчэй каб парушыць
ма?чанне.
     Шабана? зразуме? таварыша ?  нявесела ?см?хну?ся:  мора  было на  дз?ва
спакойнае,  як  лясная копанка дзе-небудзь на  Зямл?.  За  тыя хв?л?ны,  што
м?нул? з  таго моманту,  кал? з Корзунам спын?лася сувязь,  яно не паспела б
утаймавацца. Ды наогул шматдзённыя наз?ранн? сведчыл?, што мора бушуе тольк?
?начы. ? Шабана? адказа?:
     - Тут нешта ?ншае, хаця, здаецца, акрамя мора ён не мог н?дзе дзецца.
     - А што,  кал?...  - здагадка была недарэчная ? страшная, ? Савацее? не
адважва?ся выказаць яе да канца.
     Зно? Шабана? зразуме? яго ? адмо?на пак?ва? галавой:
     - Не! Прыбярэжны пясок - не багна.
     - А яма,  апо?зень ц? яшчэ што! Не мог жа чалавек зн?кнуць сярод белага
дня, н?чога пасля сябе не пак?ну?шы.
     - С?рэна - не Зямля, як? ?жо тут белы дзень.
     Флегматычнасць  ?  лог?ка,   як?я  гучал?  ?  словах  Шабанава,  вывел?
Савацеева з ра?наваг?.
     - Бяда здарылася! Бяда! Чуеш? - закрыча? ён.
     - Не  крычы,  -  пакла? яму  руку на  плячо Шабана?.  -  Крыкам тут  не
дапаможаш.  Я  ж спрачаюся з табой,  каб сябе пераканаць ? хутчэй высветл?ць
?сц?ну.
     Савацее? крыху памякчэ? ? прапанава?:
     - Давай правяраць варыянты.
     Два  робаты,  падобныя  на  людзей,  апранутых у  ня?клюдныя скафандры,
падышл? да абрыву. Асцярожна, як старыя дзяды, пачал? злаз?ць ун?з.
     Нецярпл?вага Савацеева  за?сёды  раздражняла гэтая  паважнасць у  рухах
робата?,  як?я  нават  у  небяспечных абстав?нах н?кол?  не  парушал? свайго
механ?чнага спакою.  Ён  веда?,  што  ?менна так  яны  запраграм?раваны,  ?х
электронны мозг не  разумее эмоцый,  але не  мог не злавацца.  ?  зараз,  не
стрыма?шыся, крыкну?:
     - Гэй вы, хутчэй варушыцеся!
     Робаты на  ?мгненне замерл?,  як  па камандзе павярнул? галовы,  быццам
сапра?ды  здз?в?л?ся нечаканаму патрабаванню ?  абражл?ваму тону,  ?  дружна
адказал?:
     - Ступень небяспек? 0,4. Працуем на крайн?м рэжыме.
     Савацее? матну? галавой, а Шабана? усм?хну?ся.
     - А ну вас! - крыкну? Савацее? ? саскочы? на пясок да робата?.
     - Далей нельга! Далей нельга!
     Бясстрасны голас робата тольк? падахвоц?? Савацеева, ? ён, сарва?шыся з
месца,  к?ну?ся  да  берага.  ?  адразу  ж  затрапята? у  бясс?льным парыве,
схоплены робатам? за рук?.
     - Далей  нельга!   Далей  нельга!  -  няспешна  ?  манатонна  гучала  ?
шлемафоне.
     - К?нь,  Па?люк!  -  сказа? Шабана? зверху.  -  Ты ж сам настро?? ?х на
небяспеку.
     Савацее?    зразуме?    недарэчнасць   сва?х    паводз?н.    Пераста?шы
супрац??ляцца, ён буркну?:
     - Добра, добра ?жо, буду стаяць.
     Робаты  адразу  выпусц?л? яго  са  сва?х  моцных  жалезных  абдымка?  ?
пакрочыл? далей,  быццам н?чога не здарылася.  Яны дайшл? да апошняга следу,
пастаял?, зраб?л? яшчэ адз?н крок наперад ? ?ключыл? апаратуру.
     Шабана? глядзе? на  экран,  як? свяц??ся ро?ным зеленаватым святлом,  ?
чака?,  што вось зараз апра?даецца меркаванне Савацеева ?  пад пластом пяску
яны ?бачаць Корзуна.  Шабана? не хвалява?ся.  Гэта бы? бы не так? ?жо дрэнны
варыянт - Корзун хоць ? ? лёгк?м герметычным касцюме, але мог бы пратрымацца
? больш часу, к?слароду хапала яшчэ гадз?н на дзесяць.
     Н?водная ?скарка не патрывожыла аднастайнае м?гценне экрана.  Пясок бы?
аднародны,  без  старонн?х прадмета? на  мног?я  метры  ?глыб.  Робаты  яшчэ
пакружыл? навокал, штораз даследуючы большую плошчу, ? павярнул? назад.
     Бадай  тольк? цяпер Шабана? у  по?най меры  ?свядом??,  што  здарылася.
Раней яму здавалася, што гэта нейк? жарт з боку Корзуна, або кал? ? ёсць тут
нейкая  таямн?ца,  то  яна  бяскры?дная.  Ён  паглядзе? на  мора.  Яно  было
па-ранейшаму спакойнае,  а  яму ?жо ?я?лялася грозным.  Што ён  можа сказаць
пэ?нага аб  гэтай  магутнай ?  нечакана варожай с?ле,  якая  скандэнсавана ?
агромн?стай масе вады?  Н?чога. А гэтая ж с?ла можа проста падмяць чалавека,
не пак?ну?шы н?якага следу.  Магчыма,  вось так,  як здарылася з Корзунам. ?
што наогул яны ведаюць пра С?рэну?
     Месяц  назад  зоркалёт "Пам?р" зраб?? пасадку на  С?рэне.  Планета мела
атмасферу з  давол?  высок?м утрыманнем к?слароду,  ваду,  бл?зкую па  сва?х
х?м?чных уласц?васцях да  зямной,  ?  разам з  тым была пазба?лена складаных
арган?чных форм жыцця.  Дз??на было глядзець на высок?я голыя горы, пясчаныя
пустын?, акружаныя з ус?х бако? морам?.
     Мёртвая планета,  ц?кавая сва?м? атмасферным? з'явам?.  Адз?ная ? сва?м
родзе ?  с?стэме Альта?ра.  Людз? вывучал? яе будову,  шукал? прычыны,  як?я
растлумачыл? б  рэзк?я змены ? надвор'?.  ? раптам здарэнне,  якое пагражала
абярнуцца трагедыяй, Трэба было наладжваць пошук?, а людз? не ведал?, адкуль
?х пачынаць.
     Шабана? адчап?? ад  пояса  б?нокль,  паднёс яго  да  вачэй.  Мора  было
пустыннае, тольк? водбл?ск? далёкай раб?зны раз-пораз узн?кал? ? пал?раваных
л?нзах.
     - Не давяраеш лакатарам? - спыта? Савацее?.
     Шабана?  апусц?? б?нокль,  з?рну?  на  чысты  экран  лакатара ?  спыта?
разгубленым голасам:
     - Па?люк, дзе Корзун?
     Пак?ну?шы на ?сяк? выпадак двух робата? на беразе,  Шабана? ?  Савацее?
вярнул?ся на  "Пам?р",  каб  падрыхтаваць г?драплан.  Яны  вырашыл?  ?  моры
пашукаць адгадку гэтай тайны.
     Разведка н?чога не  дала.  На  добрую сотню к?ламетра? мора было ц?х?м,
спакойным, без прыкмет нават унутранага руху, прасвечвалася да самага дна.
     Яны  вярнул?ся,   кал?  сярэбранае  сонца  распаленым  краем  кранулася
гарызонта. Надыходз?ла ноч, кароткая, цёмная ? такая дажджл?вая, што носа не
высунеш.  Прырода ?  начныя гадз?ны быццам вяртала мору ?сю  тую  ваду,  што
заб?рала ? яго гарачым днём.
     Расчараваныя,  прыгнечаныя,  Шабана? ? Савацее? спын?л?ся ля зоркалёта.
Корзун мог  быць  яшчэ  жывы,  але  хв?л?н праз  сорак  к?сларод пав?нен бы?
скончыцца.  ? тады...  Яны не гаварыл?,  што будзе тады.  Аб гэтым лепш было
ма?чаць, каб не праганяць надзею, маленькую ? трапяткую, якая, нягледзячы н?
на што, не пак?дала ?х.
     ?  раптам касмана?ты пераглянул?ся,  не  разумеючы,  што адбываецца.  У
шлемафоне не зма?ка? голас робата, як? будзённа, як пра самае звычайнае, раз
за разам па?тара?:
     - На беразе чалавек! На беразе чалавек!
     Бясстрасны робат з механ?чнай душой,  аднак,  аказа?ся больш кемл?вы за
людзей.  Паведамляючы нав?ну,  ён  адначасова выкл?ка? усюдыход.  Не паспел?
касмана?ты апамятацца,  як  усюдыход ужо  стая? побач з  ?м?.  Яны  адразу ж
ускочыл? ? машыну ? памчал?ся да абрыву.
     Корзун стая? на тым самым месцы,  дзе абрывал?ся яго ранейшыя сляды. Ён
задумл?ва глядзе? на мора ? нечаму нясмела ?см?ха?ся.
     - Вас?ль! Вас?ль! - Шабана? тузану? яго за плячо.
     Корзун спакойна з?рну? на таварыша ? здз??лена спыта?:
     - Ты чаго? Што здарылася?
     - Ён яшчэ пытае! - Шабана? у адча? павярну?ся да Савацеева, як? таксама
прыбег ужо на бераг. - Чуеш, Па?люк?
     - Дзе ты бы?? - Савацее? зраб?? крок да Корзуна.
     Корзун зморшчы? лоб, падума? трох? ?, н?чога не разумеючы, адказа?:
     - Ту-ут...
     - Увесь час? - асцярожна ?дакладн?? Шабана?.
     - Як? час,  я ж тольк? прыйшо? сюды.  -  Да Корзуна нарэшце дайшло, што
таварышы ? чымсьц? сумняваюцца... - Чаго вы прычап?л?ся?
     - Паглядз?!  -  Шабана? паказа? спачатку на  Альта?р,  як? ?жо схава?ся
напалав?ну,  потым на  апусцелыя к?слародныя балоны.  -  Бачыш,  кольк? часу
м?нула?
     Корзун шырока расплюшчы? вочы ? зняс?лена апусц??ся на пясок.
     - Як жа гэта, хлопцы?
     - Даведаемся,  -  бесклапотна сказа? Савацее? ? прапанава?:  -  Паедзем
дадому. Хутка л?не дождж.
     Пазней, ужо седзячы ва ?тульным салоне зоркалёта, Корзун зно? папрас??:
     - Скажыце, хлопцы, што здарылася?
     - Спачатку крыху  адпачнём,  а  потым паспрабуем ужо  адказаць на  тваё
пытанне. Нам хап?ла сёння. А тады, можа, ? ты, Вас?ль, што ?спомн?ш.
     Корзун  успомн??  нямногае:  як  прыйшо?  на  бераг,  прываблены зямным
выглядам мора,  ?  як пазней яго сустрэл? робаты.  Што было пам?ж гэтым,  ён
веда? не больш за астатн?х.
     - Вось тольк?... як бы вам сказаць...
     - Ну, Вас?ль, ну, - Шабана? пада?ся да яго.
     - Не, гэта не паддаецца ап?санню. Напэ?на, я проста засумава? па Зямл?.
На беразе было...  Гэта ? радасць,  ? туга,  ? шчасце,  ад якога нават стала
балюча -  такое яно вял?кае ? ?сеабдымнае.  Яны ахап?л? мяне там на беразе ?
не адпускал?, пакуль не прыйшл? вы.
     Напэ?на,  усё  сапра?ды было  так,  бо,  успам?наючы,  Корзун зно? ста?
так?м, як?м яго бачыл? сябры на беразе, - памякчэлым, з нясмелай усмешкай.
     Знешне  Корзун  не  змян??ся.  Тольк? цяпер  часцей задумва?ся,  быццам
прыгляда?ся ц?  прыслухо?ва?ся да нечага незразумелага,  але прыемнага,  што
было вядома тольк? яму аднаму.  Працава? жа ён,  як ? раней,  старанна. Факт
яго  зн?кнення можна было б  пал?чыць кам?чнай недарэчнасцю,  каб за  ?м  не
стаяла нешта  невядомае,  невытлумачальнае,  якое  межавала з  цудам ?  таму
выглядала пагрозл?вым ?  небяспечным для кожнага з касмана?та?,  для карабля
на ?весь той час,  пакуль яны будуць на С?рэне.  Гэта выкл?кала нервознасць,
перашкаджала нармальна працаваць. ? нарэшце Савацее? не вытрыма?.
     - Я больш не магу,  - паскардз??ся ён Шабанаву, кал? яны застал?ся з ?м
удвух.  Пры Корзуне так?х размо? пазбягал?.  - Або мы стартуем, або не ведаю
што.
     - Не разгада?шы, што адбылося з Корзунам?
     - Мы бясс?льныя тут.
     У нейкай меры Савацее? ме? падставу так гаварыць.  М?нула ?жо каля двух
тыдня?,  а  яны  ?сё  яшчэ  не  мел? кончыка той  н?тачк?,  якая дазвол?ла б
раскрыць таямн?цу.  ? сапра?ды,  трэба было прымаць нейкае рашэнне.  Шабана?
бы? кап?танам ?х невял?кага эк?пажа ?  разуме? Савацеева.  Ён до?га стая? ля
?люм?натара, з якога в?днелася мора - ц?хае, ласкавае.
     - Падманл?вая  прыгажосць,  -  Шабана?  адвярну?ся  ад  ?люм?натара,  ?
Савацее? за?важы? у яго вачах ?льдз?нк? холаду.  - Зроб?м, Па?люк, яшчэ адну
спробу. Кал? не пацвердз?цца маё меркаванне, пак?нем С?рэну.
     - Ты што надума?? - занепако??ся Савацее?.
     - Па?тару Корзуна. Тольк? на бераг пайду не адз?н, а з робатам?.
     - Баюся я гэтага скачка ? н?што.
     - ? я,  Па?люк,  - Шабана? нахмуры?ся. - Але ?накш нельга. Так, нельга.
Хочаш сказаць,  што ? нас ?ншая задача?  Згодзен.  А цяпер задача змян?лася.
Так? ?жо закон жыцця,  што на ?се выпадк? загадзя не прыдумаеш праграмы.  Ты
не хвалюйся.  -  Ён падышо? да Савацеева, абня? яго. - Вас?ль жа вярну?ся ?,
здаецца, нармальна.
     - Тольк? што  здаецца,  -  буркну? Савацее?,  ведаючы,  што Шабана? усё
ро?на зроб?ць па-свойму.
     - А можа, н?чога са мной не здарыцца.
     - Каб хаця, - шчыра пажада? Савацее?.
     Зборы был?  нядо?г?я,  ?  наза?тра Шабана? з  Савацеевым адправ?л?ся да
мора.  Ля  выхада  яны  сустрэл? Корзуна.  Ён  няёмка патупа?ся,  засланяючы
праход, ? сумна прамов??:
     - Я ведаю,  што вы не хочаце непако?ць мяне.  Можа, ? прав?льна роб?це.
Тольк? я ?весь час думаю пра гэта. Мне здаецца, Сярожа, што там был? рыбы, -
? пайшо? згорблены, н?бы ? нечым в?наваты перад сябрам?.
     Шабана? дагна? яго, прытул?? да грудзей ? папрас??:
     - Кал? што, вы тут з Па?люком не ба?цеся, вяртайцеся на Зямлю.
     Корзун к??ну?.
     Мора  сустрэла людзей звычайным спакоем.  Альта?р тольк? што  паказа?ся
над  гарызонтам,  ?  яго  дыск  свяц??ся  на  шэрай  вадзяной гладз?  до?гай
пурпурнай  паласой.   Шабана?  на  хв?л?ну  спын??ся,   прыслухо?ваючыся  да
неспакойных удара? сэрца, ? потым рашуча скочы? ун?з.
     За ?м спа?зл? робаты. Утрох - чалавек ? два робаты - яны пак?дал? многа
слядо?.  А Савацее? бачы? тольк? ямк?,  як?я заставал?ся ад цяжк?х чарав?ка?
Шабанава.
     Праз якую хв?л?ну Шабана? спын??ся. Ад мора яго аддзяляла вузкая паласа
жо?тага пяску.  Ён  чака? нечага неверагоднага,  а  вакол было як  на зямным
пляжы -  вось каб яшчэ побач расл? дрэвы ?  кусты ?  не  трэба было апранаць
герметычны касцюм.  Каб  супако?ць  Савацеева,  Шабана?  аз?рну?ся ?  весела
крыкну?:
     - Бачыш? На мяне дух? не дзейн?чаюць!
     ? тут у яго закружылася галава. Шабана? з?рну? на мора. На яго паверхн?
н?чога незвычайнага не было. Гэта ён паспе? яшчэ адзначыць, бо праз ?мгненне
перад  вачыма паплыл? круг?.  Трацячы ра?навагу,  ён  махну? рукам?.  Робаты
зразумел? гэта як  с?гнал аб дапамозе ?  к?нул?ся да Шабанава.  Але перш чым
яны падхап?л? яго,  ён убачы? перад сабой нейк?я кольцы,  праменн?. Усё гэта
вычварна  перапляталася,   перакрыжо?валася,   ?мгненна  мяняла   афарбо?ку,
ствараючы новыя  ?  новыя неверагодныя геаметрычныя ф?гуры.  ?  быццам ярк?я
зорк? падал? вакол густым асенн?м дажджом.  У  Шабанава ?жо не было н? цела,
н? ?я?лення аб тым, дзе ён.
     Кап?тан ачу?ся на  камян?стым абрыве,  ?  першае,  што ?бачы?,  -  гэта
заклапочаны твар сх?ленага над ?м Савацеева. Шабана? пакруц?? галавой.
     - Табе дрэнна? - з трывогай спыта? Савацее?.
     - Цяпер ужо не.  -  Шабана? се?,  паварушы? плячыма, рукам?, адна?ляючы
страчаную ?ладу над сва?м целам. ? расказа?, што яму здалося.
     - Думаеш, ? з Корзунам было гэтак жа?
     - Упэ?нены.
     - Але чаму ён не расказвае?  То?цца ц? не помн?ць?  - спыта? Савацее? ?
аж зморшчы?ся,  так непрыемна яму было падазраваць сябра.  Спахап??шыся,  ён
дада? упарта, пераканана: - Не помн?ць!
     - Так!  -  Шабана?  прыня?  яго  апошняе  меркаванне без  сумнення?.  -
Значыць,  пав?нна яшчэ адбыцца нешта такое,  што  сц?рае сляды з  памяц?.  Я
пав?нен вярнуцца на бераг, Па?люк. Адз?н. Без робата?.
     - Не  спяшайся.  Трэба  падрыхтавацца.  У  касцюм  уманц?руем  некальк?
м?н?яцюрных  к?наапарата?  ?   перадатчыка?.   Кал?  што  ?  забудзеш,   яны
заф?кс?руюць.  ?, магчыма, паведамяць твае каардынаты, кал? с?гналы здолеюць
праб?цца праз то?шчу вады.
     Усё па?тарылася спачатку.  Тольк? цяпер за Шабанавым наз?ра? ?  Корзун.
Пача?шы х?стацца,  Шабана? паспе?  пракрычаць:  "Выключы робата!"  Потым  ён
закружы?ся ?  неверагодным танцы.  У шлемафонах было чуваць яго перарыв?стае
дыханне,  быццам ён  дужа?ся з  к?мсьц?.  Потым абясс?ле? ?  ?па? н?ц.  Мора
пяшчотна абмывала яго празрысты гермашлем. Корзун бы? памкну?ся на дапамогу,
але Савацее? утрыма? яго ? шапну?:
     - Глядз?!
     Бл?зка ад  берага мора раптам вык?нула султанчык.  Ён пастая? на месцы,
падобны на фантан,  потым варухну?ся, як пад подыхам ветру, ? ператварыуся ?
в?хор,  з кожнай хв?л?най наб?раючы с?лу ? глыбей укручваючыся ? ваду. Хутка
на  месцы в?хору ?тварылася варонка метра? дваццаць у  дыяметры.  Яе  сценк?
працягвал? круц?цца злева направа,  аж  пакуль не агал?лася дно.  Тады адз?н
бок варонк?,  бл?жэйшы да  берага,  выцягну?ся вузк?м до?г?м языком,  л?зну?
пясок ? вярну?ся на месца, захап??шы з сабой распасцёртага чалавека.
     Здабыча н?бы задавол?ла мора.  Яно  пачало супакойвацца ?  хв?л?ны праз
тры зус?м сц?шылася, як быццам ? не круц?? тольк? што ? ?м магутны в?р.
     - Што скажаш? - спыта? Савацее? ? пашкадава? аб гэтым. Корзун стая?, як
аслупянелы, са збялелым тварам.
     - Га? - уздрыгну? ён. - Усё вылецела з галавы.
     - Хутка аб ус?м даведаемся.  - Савацее? гавары? на?мысна бадзёра. - Мне
здаецца, што мора хвалявалася тольк? ? гэтым баку, каб забраць Сяргея.
     Станцы? наз?рання хутка пацвердз?л? думку Савацеева.
     - Гэта вельм? важна,  -  ажыв??ся Корзун.  -  Ва  ?с?м гэтым ёсць нейк?
сэнс.
     - Не будзем спяшацца з вывадам?, - спын?? яго Савацее?.
     Тым  часам  ув?шныя робаты прыгнал? г?драплан.  Потым сабрал? будын?ну,
дзе  людз?  магл?  б  адпачыць,  устанав?л? там  пульты  ?  экраны  прыбора?
наз?рання.
     Хв?л?ны цякл? марудна,  складваючыся ?  яшчэ больш марудныя гадз?ны.  ?
н?як?х вестак ад Шабанава.
     - Не праб?ваюцца радыёс?гналы, - канстатава? Савацее?.
     - Я  пра  гэта  дума?,  -  Корзун з?рну? на  гадз?нн?к.  -  Хв?л?н праз
дваццаць с?гнал пав?нен быць. А?тазонд вырвецца на паверхню.
     - Ты малайчына, Вас?ль!
     - Адз?н тэрм?н ужо м?ну?, - уздыхну? Корзун.
     Савацее? збянтэжана прыц?х.
     Вестка прыйшла са спазненнем на пяць хв?л?н.  Кароткая,  як зняс?леная.
П?льныя а?таматы "Пам?ра" ?  радыёмаяко? запеленгавал? а?тазонд.  Ён  зраб??
перадачу з адлегласц? ? сто васемнаццаць к?ламетра?.
     Праз  л?чаныя  хв?л?ны  г?драплан  бы?   ужо  над  раёнам,   вызначаным
пеленгатарам?. Аднак Корзуна, як? адправ??ся на пошук?, чакала расчараванне.
Н?  на  паверхн?,  н?  ?  глыб?н? яму не  ?далося за?важыць н?чога значнага.
То?шча вады хавала ? сабе таямн?цу.
     - Кепска,  -  сказа?  Савацее?,  выслуха?шы  Корзуна.  -  Сяргей  недзе
глыбока, вельм? глыбока, там страшэнны ц?ск. Чалавек не вытрымае.
     - А як я? - запярэчы? Корзун.
     - Будзем чакаць, н?чога ?ншага не застаецца.
     Цямнела.  Неба  пакрывалася хмарам?,  чорным?,  як  сама ноч.  Падзьму?
вецер.  Слабы спачатку,  ён павольна разгульва?ся, выносячы з цясн?н воблак?
пылу.  Пача?ся дождж,  ён  сцяба?  вадзяным? каскадам? па  тонк?х метал?чных
сценках часовага прытулку касмана?та?. Надыходз?ла ноч, шквальная, л??невая.
     Савацее? павял?чы? яркасць экрана?,  што наз?рал? за берагам. Ён убачы?
вузкую берагавую паласу, нерухомых робата?, прымацаваных тросам? да слупа на
абрыве,  а за некальк? крока? ад ?х -  бурл?вае мора, якое пасылала на бераг
хвалю за хваляй.
     В?дов?шча  было  жудаснае,  ?  Савацееву за  надзейным? сценкам?  стала
н?якавата. А як Шабанаву, кал? ён яшчэ жывы?
     - Мой час м?ну?, - Корзун як прачыта? думк? таварыша.
     - У  яго  аварыйны запас к?слароду.  -  Суцяшэнне было  слабае,  ?  сам
Савацее? не вельм? веры?.  Але ?ншага не было.  -  Адпачывай, Вас?ль, пазней
змен?ш.
     Парывы  ветру   пачасц?л?ся,   перайшл?  ?   няспынны  гул.   Прыц?шаны
гука?заляцыяй  сцен,   ён  бы?  манатонны,  наганя?  сон.  Савацее?  уключы?
метраном.   Звонк?я  секунды  напо?н?л?  пакой  трывогай.   Гэта  хвалявала,
прымушала  ?весь  час  быць  насцярожаным.   Савацее?,   седзячы  ?  крэсле,
утароп??ся ? экран.
     Стых?я  лютавала.   Хвал?  ?жо  захлёствал?  сумныя  адз?нок?я  постац?
робата?,  спрабуючы сарваць ?х з месца.  Але яны, варухну?шыся, зно? стаял?,
як укапаныя.  ? гэтак гадз?ну,  дзве...  Каб не заснуць,  Савацее? раз-пораз
морга? вачыма.
     Напэ?на, ён нешта ?сё-так? празява?. Бо кал? расплюшчы? вочы, то левага
робата на месцы не было. У дынам?ку рэзка сцебанула: "Чалавек у моры!" ? ?жо
друг? робат к?ну?ся ? хвал?.
     Яны выбрал?ся з  вады разам з  Шабанавым.  Да памяшкання ён дайшо? сам,
трымаючыся за робата?.  Ён бы? зняможаны,  к?ну? адно:  "Пасля,  пасля" -  ?
асуну?ся, засну?шы на хаду.
     Прачну?ся Шабана? гадз?н праз дваццаць.  Зно? была ноч. Зно? за тонк?м?
сценам? ?х часовага жытла вар'яце? вецер,  з гор кац?л?ся вадзяныя валы. Але
гэта ?жо на людзей не дзейн?чала, здавалася не?стотным. Яны был? зно? разам.
Касмана?ты сабрал?ся ля праектара. Плёнк? ?жо был? прая?лены.
     - Спачатку я раскажу,  што захавалася ? памяц?, - прапанава? Шабана?, -
бо плёнк? могуць мне зраб?ць непатрэбную падказку.
     Шабана? трыма?ся зус?м ?накш,  чым тады Корзун,  больш упэ?нена. Гэта ?
здз?в?ла, ? ?зрадавала Савацеева.
     - Кал?  я  пайшо? да  берага друг?  раз,  -  пача? Шабана?,  -  то  бы?
х?трэйшы.  Я прыкладна веда?,  што мяне чакае. Кал? закружылася галава, я не
ста? прац?в?цца чужому ?здзеянню,  таму хутчэй упа? на пясок,  стараючыся не
варушыцца.  Не ведаю чаму, але гэта аказалася прав?льным. Галаве стала крыху
лягчэй,  ?  праз трызненне мне  ?далося тое-сёе  ?бачыць.  Помню,  як  змыла
хваляй,  як пацягнула па паверхн?, як пача? правальвацца глыбей. Вось тады ?
вадзе  я  адчу? нейк? рух,  не  плынь,  а  нешта ?ншае,  абмежаванае вузк?м?
рамкам?.  Ты,  Вас?ль,  успам?на? пра рыб. Можа, гэта был? яны. А можа, як?я
?ншыя  ?стоты.  Вакол мяне  ?весь час  бурл?? в?р,  ?  хаця  ?  касцюме было
паветра,  яно  не  трымала  мяне,  я  працягва?  апускацца ?сё  н?жэй.  Мяне
здз?в?ла,  што ?жо досыць глыбока,  а  ц?ску вады не адчуваю.  Я спалоха?ся.
Зраб?? спробу вырвацца ?  дапусц?? гэтым  самым  памылку.  Зно?  закружылася
галава,  я правал??ся ? небыццё, з якога выйша? тольк? апыну?шыся на беразе.
Каб не к?бы, паплава? бы яшчэ. А цяпер давайце паглядз?м плёнк?.
     У касцюм Шабанава был? ?манц?раваны шэсць маленьк?х к?накамер.  Кал? ён
вярну?ся, ?х засталося пяць. Шостая недзе прапала.
     - Зачап??ся за што,  а можа,  робаты,  як цягнул?,  адарвал?,  - сказа?
Шабана?.
     Ды хап?ла ? астатн?х.  Яны ?ключыл?ся ? той момант,  як мора хлынула на
бераг.
     Савацееву  ?далося  с?нхран?заваць заф?ксаванае плёнкам?  так,  каб  на
экране атрымл?валася цэльная ?  аб'ёмная карц?на.  Мора  было такое ж,  як?м
людз? яго бачыл? кожны дзень,  на глыб?н? нават яшчэ спакайнейшае. Тым больш
было дз??на, што Шабана? руха?ся ры?кам?.
     Апараты  з   а?таматычнай  наводкай  хутка  прывыкл?  да   навакольнага
асяроддзя.  У  вадзе  яны  за?важыл? цен?,  як?я  кружыл?  навокал Шабанава.
Апараты   павял?чыл?  рэзкасць,   выбрал?  адпаведную  падсветку,   ?   цен?
ператварыл?ся ? незвычайных...  рыб.  До?г?х, вел?чынёй з чалавека, вузк?х ?
вастраносых.
     - Вас?ль не памыл??ся, - узрадава?ся Шабана?.
     Касяк,  гаворачы зямной  мовай,  бы?  немалы -  рыбы  акружал? чалавека
шчыльна, час ад часу кранаючы яго цела рабрыстым? пла?н?кам?.
     - Навошта я варушы?ся, - пашкадава? Шабана?.
     - Апараты раскажуць, што трэба, - супако?? Корзун.
     - Не, я за?важы? бы больш. Хоць ты па?тары дослед.
     Паказалася жо?тае дно.  ?  тут  яно  нагадвала бераг  -  пясчанае,  без
прыкмет якой-небудзь расл?ннасц?. Рыбы, не спыняючыся, плыл? далей з вял?кай
хуткасцю.
     Нарэшце  рух  рыб  запавол??ся.   На  экране  з'яв?л?ся  нагрувашчванн?
камення?,  як?я збл?зку аказал?ся гротам?. Ц? то рыбы жыл? тут, ц? што ?ншае
было, к?наапараты не ?лав?л?. В?даць, рыбы перастал? падтрымл?ваць Шабанава,
? ён апусц??ся на дно, бо па экране ? гэты час прабегл? цёмныя палосы. Потым
зно? праяснела.
     Шабана? ляжа? ля  ?вахода ?  грот.  Рыбы  трох? пакруц?л?ся каля яго  ?
паплыл? некуды. ? зно? палосы прабегл? па экране.
     - Навошта было цябе несц?? - усм?хну?ся Корзун.
     - Ты  таксама,  напэ?на,  пабыва?  на  гэтым  дне.  Хаця!..  -  Шабана?
здз??лена паглядзе? на таварыша?.  -  Здаецца,  успомн??. - Ён адвярну?ся ад
экрана. - Зараз мяне перанясуць да другога грота. Там ля ?вахода будзе кучка
ц? то водарасця?, ц? то тутэйшых актын?й.
     - Пра?да! - падхап??ся Савацее?.
     Па экране трэц? раз прайшл? палосы.
     - Успомн??! Га? - дз?в??ся сам Шабана?.
     Перанёсшы яго, рыбы до?га не вяртал?ся. Амаль увесь дзень. ? стольк? ля
экрэна прасядзел? касмана?ты, баючыся лрапусц?ць якую-небудзь дэталь.
     - Шкада,  што  не  в?даць майго  цела,  -  сказа? Шабана? задумл?ва.  -
Што-небудзь яшчэ ?спомн?? бы.
     - Глядз?, глядз?! - перапын?? яго Савацее?.
     Падплыла рыба,  пав?сла нерухома,  паводзячы пла?н?кам?, як сом вусам?.
Вочы - вузк?я шчыл?ны - пабл?сквал? чырванаватым? агеньчыкам?. Праз некаторы
час рыба варухнула носам кучку водарасця? ?  зно? замерла.  Не?забаве да  яе
далучыл?ся яшчэ  дзве.  Звё?шы  галовы ?  адно  месца,  яны  быццам ра?л?ся.
Шабана? аж  засмяя?ся,  так?м  недарэчным здалося яму  гэтае  меркаванне.  ?
раптам рыб пабольшала. Яны зно? утварыл? кальцо. Шабана? адарва?ся ад дна, ?
рыбы рушыл? ? дарогу.
     Мора хвалявалася. Вярта?ся Шабана? ужо ноччу. Рыбы паводз?л? сябе цяпер
неспакойна.  Частка ?х адлучылася,  закруц?лася ?сё хутчэй ? хутчэй. Пасярод
круга ?зн?кла варонка,  якая  ?сё  павял?чвалася.  ?  тады  ?  в?р  к?нул?ся
астатн?я рыбы. А на экран з вял?кай хуткасцю пача? наплываць чорны бераг.
     Кал? Шабана? апыну?ся на грэбн? хвал?,  н? варонк?,  н? рыб апараты ?жо
не ?бачыл?.  Тольк? хвал?, як ашалелыя, адна за другой накочвал?ся на бераг.
А адтуль, пераб?раючы механ?чным? нагам?, выходз?л? робаты.
     - Падарожжа закончана! - Шабана? уста? ? жарта?л?ва паклан??ся.
     - К?нь ты,  -  скрыв??ся Савацее?,  -  табе ж самому не да жарта?. Лепш
окажы, ты зразуме?, што гэта?
     - Жыццё!
     - Сам бачу. А якое жыццё - разумнае, неразумнае?
     - Магу сказаць,  - пасур'ёзне? Шабана?. - Узровень разв?цця - невысок?,
на маю думку,  ?м? к?руе ?нстынкт,  як ? ? зямных.  Так,  так,  - пераб?? ён
Корзуна,  як? хаце? запярэчыць.  -  Сам? памяркуйце,  як усё адбылося.  Рыбы
пал?чыл? мяне за свайго сабрата, якога мора вык?нула на бераг. Гэта пагражае
г?беллю. Яны спрабуюць устанав?ць з ?м кантакт, падбадзёрыць, ц? што. Адсюль
мае трызненн?. В?даць, мы карыстаемся прыкладна аднолькавым? б?ятокам?. Сам?
яны  на  бераг выйсц? не  могуць,  але  ?меюць,  у  вын?ку до?гага разв?цця,
выкарысто?ваць с?лу мора.  Бачыл?,  як? в?р утварыл??  А  потым,  кал? я  не
ачуня? ?  пад вадой,  не  дакрану?ся да ежы,  яны,  зразуме?шы сваю памылку,
вык?нул? мяне назад. Што на тое месца - выпадкова.
     - Ага! - ускл?кну? Савацее?.
     - Не  лав? на слове.  На Зямл? ж  ёсць ?стоты,  у  як?х так?я паводз?ны
выкл?каюцца ?нстынктам. Тыя ж самыя дэльф?ны.
     - На Зямл? ёсць.  А тут ?ншае. - Савацее? ад хвалявання не мог уседзець
на  месцы  ?  закрочы?  па  цесным  пакойчыку,  лав?руючы пам?ж  крэслам?  ?
прыборам?.   -   Давайце  ?спомн?м  усё  з   самага  пачатку.   Рыбы  ?меюць
падпарадко?ваць сабе мора. Яны за?важыл?, што ты не крану? ежу. Тады што яны
робяць?  Зб?раюцца ? абмярко?ваюць станов?шча.  ?менна абмеркавал? ? панесл?
цябе назад. Яны ведал?, што ты чужы. Тольк? гэтым можна растлумачыць, што ты
н?чога не помн?ш -  звычайная перасцярога.  Ты цяпер не зможаш, каб ? хаце?,
прывесц? каго-небудзь ц? прыйсц? назад сам.  Напэ?на,  у рыб ёсць вораг?, бо
яны ?весь час п?льнуюць нас.
     - Думаеш, яны не адз?ныя жыхары С?рэны? - ажыв??ся Корзун.
     - Усё можа быць.  Але не гэта гало?нае зараз.  Гэтыя рыбы,  я ?пэ?нены,
м?нул? ?жо стадыю ?нстынкту.
     - Але ж гэта азначае... - пача? бы? Шабана?.
     - Так. У ?х розум слабы, але ?жо розум.
     - Вада не тое асяроддзе,  дзе можа разв?вацца разумнае жыццё. - Шабана?
не мог згадз?цца з Савацеевым.
     - Зямная лог?ка.  Жыццё на С?рэне так ?  не здолела выбрацца з  вады на
сушу.  Але  ж  гэта не  значыць,  што яно спын?лася ?  разв?цц?.  С?лы жыцця
магутныя,  ?  яно знайшло сабе свае шлях?.  Дык чаму не  магло яно надзял?ць
розумам рыбападобных? Ва ?сяк?м разе, ?ншай г?потэзы ? нас няма.
     - Па?тарыць праверку? - прапанава? Корзун. - Я гатовы зно?...
     Пасля до?гага роздуму Шабана? пак?ва? галавой:
     - Цяпер мы не можам.  А што,  кал? Па?люк не памыляецца, хаця на многае
ён не да? адказу, як ? я? Што тады аб нас падумаюць гаспадары планеты? Як мы
будзем выглядаць у  ?х  вачах?  А  кал?  яны  знаходзяцца на  н?зкай ступен?
разв?цця,  што найбольш верагодна,  дык невядома,  як будзе ?  наступны раз.
Зробяць з цябе ?дала ? пак?нуць у сва?м гроце, каб мал?цца. Мы закончым сваю
работу,  не  чапаючы мора.  А  некал? пазней,  кал?  рыбы дасягнуць вышэйшай
ступен? разв?цця,  людз? ?становяць з ?м? знос?ны. Пача?шы разв?вацца, жыццё
не адступ?ць. Цяпер С?рэна будзе пад наглядам.
     - Да? жа  нехта планеце такую назву,  усё ро?на як  веда?,  -  за?важы?
Корзун.
     - Не помню хто,  - адказа? Шабана?, - назва ?снуе з м?нулага стагоддзя.
Мабыць, ? тады людз? ведал? пра гэтых рыб. Ну, як, згодны з ма?м рашэннем?
     Пярэчання? не было.
     Да св?тання касмана?ты застал?ся на часовай станцы?.
     Сон  у  крэслах бы?  не  вельм? зручны,  але  яны  прачнул?ся бадзёрыя,
пасвяжэлыя. Шабана? хадз?? па пако? ? па?тара?:
     - Хлопцы, а я, здаецца, нешта прыпам?наю.
     Савацее? не вытрыма? ? буркну?:
     - Ды прыпомн? ?жо.
     - А што,  вазьму ?... хлопцы! - Ён выбег у пераходны тамбур ? вярну?ся,
трымаючы ? руках нейкую палачку. - Вось, яна самая.
     - Водарасць?! - ускл?кну? Савацее?.
     Ледзь прыкметны пах азону,  змешанага з чымсьц? яшчэ,  паплы? па пако?.
Шабана? шчасл?ва ?см?хну?ся ? сказа?:
     - Сядайце. Размова не скончана!
     За?нтрыгаваныя, таварышы пасел? ? крэслы.
     - Учора мы  не  разумел?,  што за  палосы парушал? бачнасць на  экране.
Цяпер я ?спомн?? усё, быццам не было правалу ? памяц?. - Хваляванне Шабанава
перадалося астатн?м.  Яны сядзел?,  не адрываючы ад яго вачэй. - Першы раз я
тузану?ся,  кал? адарва? адз?н к?наапарат.  Вось ён, бы? у к?шэн?, - Шабана?
разня? пальцы.  -  Друг? раз,  кал? раб?? здымк? грота,  ? трэц? - кал? вось
гэты м?нерал, - ён паказа? на водарасць, - кла? у к?шэню. А зараз паглядз?м,
што на апошняй плёнцы.
     Успыхну?  экран,  на  ?м  з'яв?лася падводнае царства,  дакладней,  яго
маленьк? куток -  грот.  Ля  задняй сценк? грота стаял? пал?цы,  падобныя на
соты. ? ? кожнай ячэйцы ляжал? водарасц?.
     - ?нкубатар? - здз?в??ся Савацее?.
     - Нешта падобнае на яго, - адказа? Шабана?.
     Але самае дз??нае было наперадзе.  Да  пал?ц,  аднекуль збоку,  са сцен
грота  цягнул?ся правады.  ?накш  назваць гэтыя  то?стыя н?тк?  нельга было.
Здымка працягвалася л?чаныя хв?л?ны,  але ?  за гэты час у некальк?х ячэйках
бл?снул? чырвоныя ?скарк?.  А кал? апарат крыху ссуну?ся, касмана?ты ?бачыл?
ф?гуру ?... скафандры.
     - Што вы цяпер скажаце, сябры? - х?травата бл?сну? вачыма Шабана?.
     Таварышы развял? рукам?.
     - Тады я скажу.  Гэтыя рыбы -  робаты,  напэ?на,  нават б?ялаг?чныя.  Я
помню ?х  паводз?ны,  таму  перакананы.  Яны  дзейн?чаюць лаг?чна,  але  без
эмоцый. ?х стварыл? так?я ж прышэльцы, як ? мы, з ?ншага свету. Навошта? Пад
вадой многа гэтага м?нералу. Яго дзеянне на чалавека надзвычай дабратворнае.
Пакуль мы  праглядал? плёнку,  нашы  робаты зраб?л? анал?з маёй  крыв?.  Яна
чыстая,  быццам у ёй не адбываюцца працэсы ак?слення. Вось як падзейн?ча? на
мяне м?нерал.  Вось чаму я  ?спомн?? усё да дробязей аб ма?м знаходжанн? пад
вадой.
     - Дапусц?м, - згадз??ся Савацее?, - а б?яток??
     - Мне здаецца,  тлумачэнне давол? простае. Нашы б?яток? прыбл?зна так?я
ж.  Рыбы-робаты настроены на ?х.  Таму яны адразу ? з'я?ляюцца, варта каму з
нас апынуцца на беразе.
     - А трызненн?? - не здава?ся Савацее?.
     - Гэта  свайго  роду  нейтрал?затар.   У   яго   прыродзе  трэба  будзе
разабрацца,  бо дзякуючы яму чалавек можа плаваць,  як глыб?нная ?стота,  не
баючыся ц?ску.  Пачу?шы с?гнал, рыбы-робаты бяруць гаспадара, пераносяць яго
да  грота?,  дзе  ?жо  назапашан  м?нерал.  Вядома,  м?нерал  робаты  могуць
дастав?ць  ?  сам?  на  паверхню.  Але,  в?даць,  там  патрэбна  прысутнасць
гаспадара.
     - Але дзе доказ, што рыбы - гэта робаты?
     У пярэчанн? Савацеева была лог?ка.
     - Ёсць так? доказ,  -  сказа? Шабана?,  -  зараз мы яго прывядзём. - Ён
устав?? у  праектар плёнку,  на  якой  был?  сфатаграфаваны рыбы ля  грота?,
злучы? экран з  л?чыльнай машынай.  -  Помн?це,  -  растлумачы? ён,  -  ёсць
формулы руху для жывых ?стот ?  для к?бернетычных.  З ?х дапамогай яшчэ было
даказана жыццё на чацвёртай планеце Працыёна.  Вось зараз машына ? прымен?ць
?х. Праграму я скла? ужо.
     Праз  трыццаць  секунд  пасля  таго,   як  скончылася  плёнка,   машына
выштурхнула стужку з адказам.  Рыбы,  згодна са сцвярджэннем матэматык?,  не
магл? быць жывым?.
     - Дз??на, - уздыхну? Корзун.
     - Радасна,  -  сказа? Шабана?.  -  Людз? хутка сустрэнуцца яшчэ з адным
прадста?н?ком  розуму  ?,  як  мне  чамусьц?  здаецца,  вельм?  падобным  на
чалавека.  -  ?  не  ?трыма?ся,  весела ?п?кну? Савацеева:  -  А  ты каза? -
?нстынкт.

Популярность: 14, Last-modified: Sun, 26 Oct 2003 09:52:54 GMT